ประวัตสมุนไพร

การศึกษา การแพทย์สมัยก่อน เป็นการเรียนรู้ และการถ่ายทอด ภายในตระกูล โดยการถ่ายทอดขึ้นอยู่กับลักษณะ ความสัมพันธ์ ระหว่างผู้ถ่ายทอด กับผู้ที่ได้รับ เช่น ป้า น้า อา หรือ ผู้ใกล้ชิดที่สุด ในสมัยรัตนโกสินทร์ ตอนต้น จะพบว่า การถ่ายทอด วิชาในลักษณะดังกล่าว ชัดเจนมาก เป็นการ สืบทอดวิชา กรมหลวงวงษาธิราชสนิท เป็นแพทย์หลวง และทรงกำกับ กรมหมอ ผู้สืบทอด กรมหลวงวงษาธิราชสนิท คือ พระวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ ต่อมาได้รับตำแหน่ง เป็นผู้บัญชาการ กรมหมอ และเป็นแพทย์ ประจำพระองค์ ของรัชกาลที่ 5 ด้วย ผู้ที่ได้รับการถ่ายทอดโดยการบอกเล่า ถึง สรรพคุณ และตำนาน ของพืช สมุนไพร บางชนิด ในเวลาต่อมา คือ ท่านเจ้าคุณ สีหศักดิ์สนทวงศ์ ผู้เป็นหลานตา นอกจากนี้ กรมขุนวรจักร ธรานุภาพ เป็นพระราชโอรส ในรัชกาลที่ 2 ทรงเป็นแพทย์หลวงในราชสำนัก และทรง เป็นต้นตระกูลปราโมช ผู้ที่ได้รับการสืบทอดวิชาแพทย์แผนไทยต่อมา คือ หม่อมเจ้ากำมสิทธิ์ แต่หม่อมเจ้า กำมสิทธิ์ ไม่ได้รับราชการเป็นหมอหลวง จึงทรงเป็นแพทย์เชลยศักดิ์เท่านั้น ส่วนพระยา อมรศาสตร์ประสิทธิ์ แพทย์หลวงใน สมัย รัชกาลที่ 5 ได้สืบทอดวิชา ให้แก่ หลวง กุมารประเสริฐ ต่อมาได้เป็นแพทย์หลวง ในสมัยรัชกาล ที่ 6
การถ่ายทอดวิชาความรู้ ระหว่างครูกับลูกศิษย์ โดยครูจะช่วยแนะนำสั่งสอน และฝึกฝน จนชำนาญ ซึ่งศิษย์ จะต้อง หมั่นสังเกต และจดจำ ตัวยา วิธีการรักษาไว้ ให้แม่นยำ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ พระราชโอรสในรัชกาลที่ 5 ทรงศึกษา แพทย์แผนไทย กับพระยา พิศนุประสาทเวช ต่อมาเป็นหัวหน้าหมอหลวง รัชกาลที่ 6 พระองค์ และยังได้ศึกษาแพทย์แผนไทย กับพระสงฆ์ ที่มีชื่อเสียงสมัยนั้น นั่นคือ หลวงปู่ศุข วัดมะขาม และ พระสงฆ์ อื่นๆอีกมากมาย เป็นหมอที่ มีความ เชี่ยวชาญมาก ชาวบ้านรู้จักในนามของ หมอพร พระองค์มีชื่อเสียง เป็นที่รู้จักดี ในวงการแพทย์แผนไทย เพราะไม่เพียง แต่ พระองค์ จะ รักษาโรคให้หายได้อย่างชะงัดแล้ว พระองค์ ยังเป็นแพทย์แผนไทย ที่มีความคิริเริ่ม และทันสมัย เช่น รู้จัก วิเคราะห์ ตัวยา ที่ปรากฏในตำรา จนมีความเชี่ยวชาญ และสามารถ ใช้รักษาผู้ป่วย ได้ผล เป็นที่น่าพอใจ ยิ่งไปกว่านั้น พระองค์ ยังมีความ ชำนาญ มาก จน ทรงชำระคัมภีร์อติสาระวรรค ( ว่าด้วยโรคลำไส้) ได้
การศึกษาวิชาแพทย์ จะถ่ายทอดภายในตระกูล จะสอนแต่เฉพาะ ลูกหลาน เป็นส่วนใหญ่ มีส่วนน้อยที่เป็นคนอื่น เนื่องจาก การรับใคร เป็นศิษย์ ไม่ใช่เรื่องง่ายๆ เพราะครูต้องใช้ความสังเกตุพิจารณา ในเรื่องของนิสัยใจคอ และ ความ อดทน หากพบว่า ลูกหลาน หรือศิษย์คนใด สมควรจะรับ สืบทอดวิชาความรู้ ได้มากน้อย แต่ไหน จึงเป็นที่รู้กันว่า ในสมัยก่อนศิษย์ จะมี ความปรีชาสามารถ สืบเนื่องมาจากครู
วิธีการถ่ายทอดความรู้ทางการแพทย์แผนไทย วิธีการถ่ายทอดความรู้ ทางการแพทย์แผนไทย เป็นลักษณะ ปากต่อปาก แล้วท่องจำ และ ต้องอาศัย ประสบการณ์ ที่ใช้ การสังเกต จดจำให้ขึ้นใจ การศึกษา วิชาแพทย์จึงไม่ใช่ของง่าย ต้องอาศัยความมะนะ บากบั่น พากเพียร และอดทน เป็น เวลาแรมปี เพื่อจะได้ จดจำ คำสั่งสอน ได้แม่นยำ โดยครูจะสอนวิธีการตรวจรักษาคนไข้ สอนวิธีปรุงยา โดยเริ่มจาก สอน ให้รู้จักสิ่งต่างๆ ที่ใช้เป็นส่วนประกอบของยา ทั้งที่เป็นพืชวัตถุ และธาตุวัตถุ ศิษย์จะต้องทำตัว ใกล้ชิด คอยสนใจ ปรนนิบัติ และ ติดตาม ถามไถ่ เวลาที่ครู ออกไปรักษาคนไข้ นอกสถานที่ ต้องคอยติดตาม เพื่อจะได้เรียนรู้ และหาความชำนาญ จากการ สังเกต อาการของคนไข้ โดยครูจะอธิบาย ให้รู้ถึง ที่ตั้งแรกเกิดของโรค ชื่อของโรค และยาสำหรับ บำบัดโรค ต้องให้ แม่นยำ
จวบจนสมัยที่มีตัวอักษรใช้ จึงมีการจดจารึก ความรู้ไว้ในที่ต่างๆ เช่น แกะไว้ในแผ่นหิน ไม้ หรือโลหะ โดยหวัง ให้วิชาแพทย์ คงอยู่ไม่เสื่อมสูญ สืบทอดมาจนมีการจารึก หรือเขียน ลงในใบลาน และสมุดข่อย เรียกว่า " พระคัมภีร์ หรือพระ ตำรา " ซึ่งมีการคัดลอกต่อๆ กันมา ข้อความในพระคัมภีร์ หรือ ตำราแพทย์ นั้น จะกล่าว และจำแนก ไว้ตามความรู้ ความเชียว ชาญ ของครู ได้แก่ อาการของโรค วิธีรักษา อีกทั้งสรรพคุณยา สมุนไพร ไว้อย่างพร้อมมูล
การแพทย์แผนไทย ผู้เป็นแพทย์สมัยก่อน จะต้อง มีความรู้ ความสามารถ ในการปรุง ยาเอง เพราะฉะนั้น จึง ต้อง เรียนรู้ เกี่ยวกับ พันธุ์ สมุนไพร ตามแต่ครู จะเห็นสมควร โดยในชั้นแรก จะต้อง เรียนรู้ ชนิดของสมุนไพร และคุณสมบัติ ตลอด จนถึงการเก็บรักษา ส่วนพิกัดยา แต่ละชนิด นั้นศิษย์ จะต้องอาศัยการสังเกตุ และจดจำเอาเอง ชั้นที่สอง คือ การศึกษา จากตำรา แพทย์ จะต้องศึกษา จากคัมภีร์ ที่ บอก ลักษณะ อาการของโรค และตำรา คัมภีร์สรรพคุณ ที่ บอกรสยาทั้งปวง คัมภีร์ ที่ต้อง ศึกษา ในเบื้องต้น คือ สมุฎฐานวินิจฉัย ธาตุวินิจฉัย โรคนิทาน ปฐมจินดา มหาโชตรัต ตักกศิลา สาโรช รัตนมาลา ชวตาร ติจรณสังคหะ มุจฉาปักขันธิกา เป็นลำดับ ขั้นสุดท้าย คือ การทำนายโรค ศึกษา โดยตามครู ไปเยี่ยมผู้ป่วย เรียกว่า ถือล่วมยา ต่อมาจะมีความชำนาญ ขึ้นเป็นลำดับ จนรักษาเองได้ จึงถือว่า เรียนจบหลักสูตร และเป็นหมอที่มีครูแล้ว
หลักสูตร ของครูบางคน จะสอนวิชาไสยศาสตร์ ให้ด้วย เรียกว่า ไสยรักษ์ คือการรักษาโรคภัยไข้เจ็บด้วยคาถา อาคม และนับว่า เป็นวิชาแพทย์แผนไทยแขนงหนึ่ง ดังความตอนหนึ่งใน คัมภีร์ ฉันทศาสตร์ ว่า
ผู้ใดจะเรียนรู้ พิเคราะห์ดูผู้อาจารย์ เที่ยงแท้ว่าพิสดาร ทั้งคุณไสยจึงควรเรียน สักแต่เป็นแพทย์ได้ คัมภีร์ไสยไม่จำเนียร ครูนั้นไม่ควรเรียน จำนำตนให้หลงทาง
ยุคก่อนกรุงสุโขทัย
สมัยเชียงแสนตอนต้น หรือสมัยโยนกนาคพันธ์ ประมาณ พ.ศ. 1300 ในรัชสมัย พระเจ้าสิงหนวัติ ซึ่งเป็น พระราช บุตรของพระเจ้ากลาหงส์ แห่งอาณาจักรน่านเจ้า ( มณฑลยูนานประเทศจีน) การแพทย์ของไทย นอกจากจะมีตำรา เดิมแบบ ไทย แท้ ซึ่งประกอบด้วยความเชื่อถือ ดั้งเดิม ของชนท้องถิ่น รวมทั้งสมุนไพร และไสยศาสตร์ แล้ว ยังได้ ความรู้ ผสมผสาน มา จากการแพทย์ อายุรเวท ของอินเดีย ซึ่งขยาย เข้ามา สมัยอาณาจักรลาว ประมาณ พ.ศ.600 โดยเข้ามาพร้อม กับ พระพุทธศาสนา หลักฐานที่ทำให้ เชื่อว่า การแพทย์แผนไทย มีรากฐานมาจาก การแพทย์ของอินเดีย ได้แก่ คัมภีร์แพทย์ ของไทย มักจะมีคำกล่าว สรรเสริญ ท่าน ชีวกโกมารภัจจ์ ในฐานะ ครูแพทย์ และในตำราแพทย์ ส่วนใหญ่ จะอ้างชื่อ ท่าน ชีวกโมารภัจจ์ เป็นผู้เรียบเรียง นอกจากนี้ คำศัพท์ ในคัมภีร์แพทย์ ยังปรากฏภาษาบาลี ซึ่งเป็นภาษาหลักใน พระไตรปิฎก และมี บทสวด ทางศาสนา เป็นจำนวนมากด้วย และยังได้รับอิทธิพลทางการแพทย์จากจีนด้วย เช่นตำรับยา บำรุงหัวใจ และยา อายุวัฒนะ ที่แพทย์ไทย นำมาผสม ด้วยโกฐต่างๆ ได้แก่ กฤษณา กะลำพัก อบเชย ชะเอมเทศ เกสรทั้งเจ็ด อำพันทอง เหล่า นี้ เป็นต้น นอกจากนี้ ยังได้มีการใช้แร่ธาตุรักษาโรค เช่น ปรอท สารหนู และเหล็ก ส่วนที่ได้มาจากสัตว์วัตถุ เช่นเขากวาง เลือดแรด กระดูก ถุงน้ำดี พร้อมทั้งพฤกษชาติ ที่มีคุณค่าทางยา การแพทย์แผนไทยได้รับ การผสมผสาน กับแพทย์แผนจีน น้อยมาก โดยพิจารณา จากวิธีการ วินิจฉัยโรคที่แตกต่างกัน คือ ในการตรวจคนไข้แพทย์ จีน สมัยก่อน ให้ความสำคัญ กับ การ จับ ชีพจร ในขณะที่ไทยให้ความสำคัญกับอาการป่วยที่ปรากฏมากที่สุด การเต้นของชีพจร เป็นเพียงส่วนประกอบ ที่จะนำมา วินิจฉัยเท่านั้น การตรวจโรคของแพทย์แผนไทย ยังมีการซักประวัติโรคที่เคยเป็นมาก่อน อายุของคนไข้ เวลาที่เริ่มป่วย ตรวจ ความร้อน โดยแตะตัวคนไข้ หรืออังวัดความร้อน ที่หน้า ผาก ตรวจลิ้น ตรวจเปลือกตา ด้านใน และดูผิวพรรณ แล้ว จึงทำนายโรค
สมัยพระนางจามเทวี ( พ.ศ.1204 - 1211 ) จากตำนานพระธาตุลำปางหลวง กล่าวว่า ฤาษีวาสุเทพ กับสุกกทันฤาษี ได้ สร้าง นครหริภุญชัยขึ้น แล้ว เห็นพร้องต้องกันว่า ผู้ชาย จะครองนคร หริภุญชัยได้ไม่นาน ควรให้ผู้หญิงมาครอง จึงได้พร้อม ใจกันอาญเชิญ พระนางจามเทวี ( พระธิดาของเจ้าผู้ครองนคร ละโว้ปุระ หรือเมืองลพบุรี ในปัจจุบัน) จากเมือง ละโว้ ให้มา ครองนครหริภุญชัย ในราว พ.ศ. 1204 พระนางจามเทวี ได้ขอพระราชทาน สิ่งที่ เป็นมงคล จากพระราชบิดาไปด้วย เพื่อ นำ ไป ประกอบ กิจให้เป็นประโยชน์ ทั้งภายในและภายนอก ดังนี้
1. พระมหาเถร ที่ทรงปิฎก ประมาณ 500 องค์ 2. หมู่ปะขาวทั้งหลายที่ตั้งอยู่ในเบญจศีล 500 คน 3. บัณฑิต 500 คน 4. หมู่ช่างสลัก 500 คน 5. ช่างแก้วแหวน 500 คน 6 พ่อเลียง 500 คน 7. แม่เลี้ยง 500 คน 8. หมู่หมอโหรา 500 คน 9. หมอยา 500 คน 10. ช่างเงิน 500 คน 11. ช่างทอง 500 คน 12. ช่างเหล็ก 500 คน 13. ช่างเขียน 500 คน 14. หมู่ช่างทั้งหลายต่างๆ 500 คน 15. หมู่พ่อเวียงทั้งหลาย 500 คน ( คนงานฝ่ายก่อสร้าง)
แสดงว่า หมอยา เป็นกลุ่ม บุคคล ที่มีความสำคัญ มากกลุ่มหนึ่ง ในสังคม
สมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ( พ.ศ. 1724-1762) เป็นกษัตริย์ของขอม ที่ได้ปราบดาภิเศก เป็น พระเจ้าแผ่นดิน เมื่อ พ.ศ. 1724 ภายหลังจากปราบขบถ ใน นครธม และกอบกู้บ้านเมืองได้สำเร็จ พระองค์ ต้องใช้เวลาถึง 10 ปี ในการปฎิสังขรณ์ ซ่อม แซมบ้านเมือง และสร้างถาวรวัตถุ ขึ้นใหม่ ตามจารึก หลักพระขรรค์ไชยศรี บทที่ 123 ระบุไว้ว่า ได้โปรดให้สร้างถนน 17 สาย บ้านซึ่งมีไฟ ( ซึ่งน่าจะหมายถึงที่พักสำหรับคนเดินทาง ) จำนวน 121 แห่ง และโรงพยาบาล หรือที่ปรากฏในจารรึก ว่า อโรคยศาล จำนวน 102 แห่ง กระจายอยู่ ทั่วราชอาณาจัร ในราว พุทธศตวรรษ ที่ 18 หรือประมาณ 800 กว่าปี มาแล้ว อโรคยาศาลนี้ สันนิษฐานว่า สร้างด้วยไม้ ส่วนใหญ่ จึงหักพังสูญหายไป คงเหลือแต่วิหาร หรือ ศาสนสถาน ของโรงพยาบาล และศิลาจารึก ที่สร้างด้วยอิฐหิน หรือศิลาแลง ไว้เป็นหลักฐานเท่านั้น ศิลาจารึก ที่พบบริเวณโรงพยาบาล เรียกว่า ศิลาจารึก โรงพยาบาล ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของประเทศไทย มีทั้งหมด 5 แห่งคือ
1. จารึกจากประสาทตาเมียนโตจ 2. จารึกปราสาท อำเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ 3. จารึกจากด่านประคำ อำเภอนางรอง จังหวัดบุรีรัมย์ 4. จารึกพิมาย จังหวัดนครราชสีมา 5. จารึกวัดกู่ บ้านหนองบัว อำเภอเมือง จังหวัดสุรินทร์ 6. จารึกจากกู่แก้ว อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น ซึ่งเป็นจารึก เกี่ยวกับพระเจ้า ชัยวรมันที่ 7 พบล่าสุด เมื่อปี พ.ศ. 2529
ศิลาจารึกดังกล่าวมีข้อความเหมือนกันเกือบทั้งหมด คือ กล่าวสรรเสริญ พระพุทธเจ้า กษัตริย์ และการจัดระเบียบ แบบ แผน ของสถานพยาบาล นอกจากนี้ ยังได้กล่าวถึงการเบิก จ่ายอาหาร และยา จากท้องพระคลังหลวง รวมทั้งได้ระบุชื่อยา ชื่อ สมุนไพร ตลอดจนจำนวน ของแต่ละสิ่ง ไว้ในจารึก ซึ่งอาจสรุป สาระสำคัญ ของข้อมูลเกี่ยวกับ คติความเชื่อและ การจัด แบบ แผนของอโรคยศาล ได้ 4 ประการคือ
1. การบูชาพระโพธิสัตว์ ในพุทธศาสนา ลัทธิมหายาน รวมทั้ง พระไภษัยชยคุรุไวฑูรย ประภา 2. ความสนพระทัย ของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ในความทุกข์ อันเกิดจาก โรคภัยของ ประชาชน จึงทรงให้สร้าง อโรคย ศาล เพื่อใช้เป็นที่รักษาพยาบาลตามท้องถิ่น 3. จำนวนเจ้าหน้าที่ และวัสดุ สิ่งของที่ต้องใช้ในแต่ละวัน ในอโรคยศาล 4. กำหนดให้ อโรคยศาล เป็นที่ประกอบกิจ พิธีทางศาสนา
จากแนวความคิดและการศึกษาของศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส ทำให้ทราบว่า คนไข้ที่เข้ารับการรักษาตัว ที่อโรคยาศาล จะเข้าพักในสถานพยาบาล ซึ่งเป็นอาคาร ที่สร้างด้วย ไม้ แต่ปัจจุบัน ได้ผุพังไปหมดแล้ว ผู้ป่วยจะไม่พักอาศัยอยู่ในอาคาร ที่สร้าง ด้วยหิน หรือศิลาแลง เนื่องจากอาคารที่สร้างด้วยหิน หรือศิลาแลงนั้น จะสงวนไว้สำหรับพระผู้เป็นเจ้า ( เป็นที่ประดิษฐาน รูปเคารพ ) เท่านั้น แม้แต่พระมหากษัตริย์ ซึ่งเป็นบุคคลสำคัญสูงสุด ก็ยังทรงประทับอยู่ในพระราชมณเฑียร ที่ทำด้วยไม้ หลักศิ ลาจารึก สร้างโรงพยาบาล ที่พบ ณ ประสาทตาเมียนโตจ จังหวัดสุรินทร์ ซึ่งพบที่เมืองชัยภูมิ ที่เมืองคนบุรี นมหวาน และที่ ด่านประคำ จังหวัดนครราชสีมา ( ดังปรากฏอยู่ในหอวชิรญาณ) ข้อความในจารึก ได้กล่าวสรรเสริญ พระ เกียรติยศ ของพระบาท ชัยวรมัน ที่ได้ จัดสร้าง โรงพยาลาลรักษาคนไข้ รวมถึงสมุนไพร ที่ใช้ในการรักษาโรค นอกจากนี้ ยังได้กล่าวถึงการบริหารงาน ในโรงพยาบาล จำนวน 102 โรง และในพระแท่นของโรงพยาบาลต่างๆ มีพระพุทธรูปประดิษฐานอยู่ 798 องค์ จำนวนข้าวสาร ที่เอามาเลี้ยงคนไข้ ในโรงพยาบาล มีจำนวน ปีละ 117,200 ชาริกา ( ชาริกา เป็นมาตรา ส่วนที่ใช้กันในพุทธศักราช 1724 ณ บริเวณแหลมทอง ซึ่งมีอัตราดังนี้
2 ปะณะ เป็น มาษ 4 ปะณะ เป็น กุฑุวะ 4 กุฑุวะ เป็น ปรสถะ 16 ปรสถะ เป็น โทรณะ 4 โทรณะ เป็น ชาริกา 11 ปะสะ เป็น ตุลา ( คือตุลกัฎฎี เห็นจะเป็นชั่ง )
จำนวนชาวนาที่ทำนา เพื่อส่งข้าวให้โรงพยาบาล ทั้งหญิงและชาย มีอยู่ 81,640 คน และจำนวน หมู่บ้านของชาวนา 838 หมู่บ้าน
การบริหารงานในโรงพยาบาล ประกอบด้วย ฝ่ายต่างๆ ดังนี้
ผู้ดูแล 4 คน ( เป็นแพทย์ 2 คน โดยมีบุรุษ 1 คน และสตรี 1 คน เป็นผู้ให้สถิติ ) ผู้ดูแลทรัพย์ จ่ายยา รับข้าวเปลือก และฟืน ใช้บุรุษ 2 คน ผู้หุงต้ม ทำความสะอาด จ่ายน้ำ หาดอกไม้ และหญ้า บูชายัญ ใช้บุรุษ 2 คน ผู้จัดพลีทาน ทำบัตร จ่ายบัตร สลาก และ หาฟืน เพื่อต้มยา ใช้บุรุษ 2 คน ผู้ดูแลโรงพยาบาล และส่งยา ให้แก่บุรุษแพทย์ เป็นบุรุษ 14 คน ผู้โม่ หรือ บดยาที่สันดาบ ด้วยน้ำ เป็นสตรี 6 คน ผู้ทำหน้าที่ตำข้าวเปลือก 2 คน ผู้ปฎิบัติงานในโรงพยาบาล ในจารึกสุรินทร์ 2 ระบุ จำนวนรวม 98 คน
ส่วนการจัดระบบด้านการรักษา พยาบาล ในโรงพยาบาล และการจัดหายา มาบริการยังไม่เพียงพอ อำนาจเหนือธรรม ชาติ เวทมนตร์ และความเชื่อ ความศรัทธาทางศาสนา จึงเข้ามา มีบทบาทสำคัญ ในการรักษาพยาบาลด้วย ซึ่งจะเห็นได้จาก การสร้าง พระไภษัชยคุรุไวฑูรยประภา ( พระโพธิสัตว์ ไภษัชคุรุไวฑูรยประภา) ซึ่งแปลว่า เป็นครูแห่งโอสถทั้งหลาย มีรัศมี ประดุจดังไพฑูรย์ เป็นที่เคารพแห่งมนุษย์ ทั้งหลายในสมัยนั้น มีอานุภาพ ในการรักษาโรคภัย ไข้เจ็บ มักทำเป็นรูปพระพุทธ รูป ทรงเครื่องปางนาคปรก แม้ว่าบางรูปจะไม่ปรากฏพังพานนาค แต่ยังคงมีขนดหางนาค แตกต่างจากพระพุทธรูปทรงเครื่อง นาคปรก ก็คือ ภายในพระหัตถ์ ที่ประสานกันเหนือเพลา มีวัตถุ รูปกรวย อยู่ภายใน วัตถุนี้ สันนิษฐาน ไว้ต่างๆ กันเช่น
* อาจเป็นยา หรือดอกไม้ หรือวัชระ * น่าจะเป็นผลไม้ประเภทสมุนไพร เช่นผลสมอ * น่าจะเป็นผลสมอ ซึ่งเป็นสมุนไพร ที่ใช้ทำยารักษาโรคภัยต่างๆ และหากคิดว่า เป็นหม้อน้ำมนตร์ ก็น่าจะหมายถึง ภาชนะ หรือ ผอบใส่โอสถ ไว้สำหรับ รักษาผู้เจ็บป่วยนั่นเอง เชื่อกันว่า การสร้าง พระไภสัชยคุรุไวฑูรยประภา ไว้ประจำโรงพยา บาล ก็เพื่อให้ บารมีของพระองค์ แผ่เมตตา ต่อคนไข้ ในอโรคยศาล จนไม่อาจ กล่าวได้ว่า ระหว่างการรักษา พยาบาล และ ศรัทธา นั้น ส่วนใหน จะสำคัญ มากกว่ากัน แต่สิ่ง ที่น่าสนใจ คือ ครูผู้รักษา จะต้องมีคุณธรรม ซึ่ง ในปัจจุบัน แนวความคิด นี้ยังคงมีอยู่ อาจสรุปได้ว่า องค์ประกอบในการรักษา จะประกอบด้วยยา หรือสมุนไพร ด้วยศรัทธา และความเคารพ นับถือใน คุณธรรมของ ครู และด้วย บารมี ของพระไภสัชยคุรุไวฑูรยประภา
อย่างไรก็ตามในศิลาจารึก ไม่ได้กล่าวว่า ในโรงพยาบาล 102 โรงนั้น ได้รับยา รักษา โรคและสิ่งของต่างๆ มาจากไหน กล่าวแต่เพียง บัญชีเครื่องยา และสิ่งของในปีหนึ่งๆ เท่านั้น แต่เข้าใจว่า ได้มาจากการชำระภาษีของประชาชน ส่วนสิ่งของที่หา ยากไม่มีในท้องที่ จะจัดส่ง มาจากท้องพระคลังในเมืองหลวง โดยตรง ดังจารึกของพระเจ้าชัยวรมัน ที่ 7 หลายแห่ง ได้ กล่าว ถึงการแต่งตั้ง ผู้ปกครองและการจัดเก็บภาษีในแต่ละท้องที โดยภาษีที่ต้องลำระในสมัยก่อน ส่วนใหญ่ จะชำระ เป็นสิ่งของ ประ เภท ทรัพยากรตามธรรมชาติ และผลิตผลตามธรรมชาติ ที่ได้จากป่า อโรคยศาล ในแต่ละวัน เฉพาะ ที่ได้รับจาก ท้องพระคลัง ของพระ มหากษัตริย์ โดย จะส่งมาปีละ 3 ครั้ง คือ วันเพ็ญเดือน 5 วันสารท และวันที่พระอาทิตย์เบนไปทางทิศใต้ มี หลายชนิด เช่น สมอ 50 ผล ขมิ้น 2 หัว น้ำผึ้ง 3 กุฑูวะ น้ำอ้อยเหลว 3 กุฑุวะ น้ำส้ม พุทรา 1 ปรสถะ รกฟ้าขาว 1 ปะละ 1/4 กันทง หัวหลาย ชันสยง เปลือกเทพธาโร ของ ทั้งสีสิ่งๆละ 1 ปะละครึ่ง เป็นต้น นอกจากนั้นจารึกในโรงพยาบาลได้กล่าวถึงชื่อพืช และ ผลิตผลของพืชหลายชนิด ซึ่งอาจใช้ในการรักษา ได้แก่ ผลตำลึง กฤษณา ข้าวบาร์เลย์ ดีปลี บุนนาค ผลจันทน์เทศ ผลกระวานเล็ก ขิงแห้ง พริกไทย ผักทอดยอด อบเชย หญ้ากระด้าง กระเทียม พริกขี้หนู พุทรา ข้าวสาร ถั่ว การบูร เมล็ด ธานี ถั่วฝักยาว ยางสน มิตรเทวะ ทารวเฉท ดอกไม้ เป็นต้น สมุนไพรเหล่านี้ นำมาเพื่อบูชายัญ และส่วนที่เหลือจะ บริจาคให้ คนไข้ ชื่อสมุนไพรที่ปรากฏในจารึก คงไม่ใช่สมุนไพรทั้งหมดที่ใช้ใน อโรคยศาล ส่วนหนึ่ง ของสมุนไพร คงได้จากการเก็บหา ดังปรากฏในจารึกที่ว่า .. " ผู้มอบ .... บุรุษคนหนึ่ง เป็น ผู้ดูแลทรัพย์ ... เป็นผู้หาข้าวเปลือกยาและฟืน .. " แสดงให้เห็นว่า นอก จากเบิกจากท้องพระคลัง แล้วยา ส่วนหนึ่ง ยังต้องเก็บหามาใช้ จึงไม่สามารถ บอกได้ว่า อโรคยศาล ในอดีต ใช้สมุนไพรใด รักษาโรคให้คนไข้ เนื่องจากข้อมูลที่กล่าวไว้ในจารรึก จะเป็นเครื่องบูชา และเรื่องของกษัตริย์ เป็นส่วนใหญ่ รายชื่อสมุนไพร ที่ปรากฏอยู่ เป็นสมุนไพร เฉพาะที่กษัตริย์ พระราชทาน ให้ ประชาชน
สืบเนื่องมาจากการเข้ามาของวัฒนธรรมอินเดียโบราณ ภายใต้อิทธิพล ศาสนา พราหมณ์ ก็ได้นำเอาความรู้วิชาแพทย์ แบบอายุรเวท มาด้วย เป็นการแพทย์ แบบทฤษฎีธาตุ เป็นส่วนหนึ่ง ในอาถรรพเวท ของคัมภีร์พระเวท การแพทย์ แบบอายุรเวท จึงได้รับการอุปถัมภ์ จากราชสำนัก มาโดยตลอด แม้ว่า พระเจ้า ชัยวรมัน ที่ 7 ซึ่งทรงสร้าง อโรคยศาล จะนับถือ พระพุทธศาสนา นิกายมหายาน แต่ระบบการแพทย์ ที่สืบทอดกันมายังคงเป็นแบบเดิม คือ ยึดถือ ทฤษฎี ธาตุ ซึ่งอธิบา ภาวะ การเจ็บป่วยของมนุษย์ว่า เกิดจาก ความไม่สมดุลของธาตุในร่างกาย ได้แก่ ธาติดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม และธาตุไฟ สมุนไพรที ่ ปรากฏอยู่ในจารรึก ส่วนใหญ่ จึงเป็นสมุนไพร ที่ใช้ปรับ ธาตุ เพื่อให้เกิดความสมดุลในร่างกาย ดังปรากฏในจารึก ปราสาทที่ กล่าวว่า เภษัย ที่ทำให้ร้อน ด้วยพริกผง และบุนนาค ก็เท่ากัน
สาเหตุที่กษัตริย์ พระราชทาน เฉพาะสมุนไพร ดังกล่าวไว้ในจารึก อาจสันนิษฐานได้ว่า เป็นเพราะกษัตริย์ ต้องทรง อุปถัมภ์การแพทย์แบบอายุรเวท ดังนั้น สมุนไพรใดที่หายาก ต้องสั่งมาจากต่างประเทศ หรือเป็นสมุนไพร ที่มีเฉพาะฤดูกาล จึงต้องเก็บไว้ในท้องพระคลัง เมื่อจำเป็น ต้องใช้ สมุนไพร ที่ไม่อาจเก็บหาได้ง่าย จะเบิกจากท้องพระคลัง ซึ่งจะเห็นได้ว่า สมุนไพร ที่ปรากฏอยู่ในจารึกเป็นสมุนไพร ที่นิยม ใช้กันทั่วโลก ในสมัยนั้น และบางชนิด เป็นของต่างประเทศ เช่น จันทน์เทศ ( Nutmeg) ซึ่งเป็นพืชพื้นเมือง แถบเกาะโมลุคคะ ใช้เป็นยากระตุ้น หรือยาขับลม สมุนไพร บางชนิด เป็นเครื่องเทศ ที่ใช้ ประกอบ อาหาร หาได้ทั่วไปไม่ ต้องเก็บไว้ในท้องพระคลัง จึงไม่มีชื่อระบุ ไว้ในจารึก ทำให้ไม่สามารถ รู้ว่า สมุนไพรทุกชนิด ที่ใช้ใน อโรคยศาล มีอะไรบ้าง แต่จากศิลาจารึก ที่ปราสาทพระขรรค์ไชยศรี บทที่ 1 2 3 ทำให้ เข้าใจน่าจะมีการผสมผสาน ใน เรื่องการใช้สมุนไพร จากประสบการณ์ ของบรรพบุรุษ ในแต่ละท้องถิ่น และ ลักษณะ การแพทย์ แบบนี้ จะไม่ถ่ายทอดกันอย่าง เปิดเผย เป็นลายลักษณ์อักษร เนื่องจากตำรายา มักเป็นที่หวงแหน ไม่ถ่ายทอด ไม่ถ่ายทอด กันง่าย หากไม่ได้ ทำพิธี เรียนต่อครู ย่อมถือว่า ผิดครู
ถึงแม้พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 จะได้ทรงลงท้ายคำขวัญ ในการสร้างโรงพยาบาล เมื่อ พุทธศักราช 1729 มีว่า " โอ้ ท่านทั้ง หลายซึ่งจะเป็นตัวแทนข้าพเจ้า ในวันหน้า ขอให้จารึกไว้ ในใจว่า การทำบุญกุศลทั้งสิ้น ซึ่งข้าพเจ้า ได้อุตสาห์ ทำมาจนบัดนี้ ขอท่านอย่าได้ละทิ้ง เฉยเสียเป็นอันขาด จงตั้งใจอุตสาห์ ดูแลปกปักรักษา ไว้ให้ดี ด้วยว่าการกุศลต่างๆ เหล่านั้นก็จะได้แก่ตัว ท่านเหมือนกั ดังมีท่านนักปราชญ์ ที่ได้กล่าวไว้ว่า ผุ้ใดก็ดี ที่อุตสาห์ ดูแล รักษาการบุญกุศลเหล่านี้ ก็จะได้รับกุศลส่วนใหญ่ ส่วนหนึ่ง จากผู้ซึ่งได้ ทำไว้ แต่แรกมา " แต่เมื่อพระองค์ สิ้นพระชนม์แล้ว ( พ.ศ.1762 พระชนมายุได้ 94 พรรษา) อาณาจักร ขอมก็เริ่มเสื่อม ลงไป พร้อมกับที ไทย เรืองอำนาจขึ้น กษัตริย์ องค์ต่อมา นับถือศาสนาพราหมณ์ มีความ เห็นไม่ลงรอยกับ กับพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 อโรคยศาล จึงขาดคน ทำนุบำรุง ค่อยๆ ทรุดโทรม ลง และ ล้มเลิกไป อาคาร ส่วนที่เป็นไม้ ก็พุพัง เหลือ เพียง ศิลปกรรม และสถาปัตยกรรม ที่เป็นหิน หรือ ศิลาแลง ปรากฏ ให้เห็นอย่างเช่น ทุกวันนี้
การที่ อโรคยศาล หรือ โรงพยาลาล ที่พระเจ้าชัยวรมัน ที่ 7 ได้ทรงสร้างไว้ถึง 102 แห่ง ไม่ปรากฏหรือมี ผู้สืบสานต่อให้ เห็นหลงเหลือ เป็นโรงพยาบาล สันนิษฐานว่า เป็นผลเนื่องมาจากอิทธิพลทางศาสนา เพราะในครั้งนั้นนอกเหนือจาก พระเจ้า ชัยวรมันที่ 7 ที่เสื่อมใส ในพระพุทธศาสนา นิกายมหายาน กษัตริย์พระองค์อื่น ที่ปกครองอาณาจักรขอมเท่าที่ปรากฏ ล้วนแต่ นับถือศาสนาพราหมณ์ เมื่อพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 สิ้นอำนาจลง จึงมีผู้พยายามที่จะล้มล้าง ทำลาย หรือไม่สนับสนุน สิ่งที่ พระเจ้า ชัยวรมัน ที่ 7 ได้ทรงสร้างขึ้น เป็นเหตุ ให้ผู้ที่นับถือศาสนาพุทธนิกายมหายาน ต้องหลบหา สถานที่ ปฎิบัติกิจทางศาสนาใหม่ เช่นออกไป บำเพ็ญ เพียรตามป่าเขา เป็นฤาษีชีไพร หรือบวช เป็นพระธุดงค์ ไปยังที่ต่างๆ พร้อมกับนำความรู้ทาง การแพทย์ ติดตัวไปใช้ รักษา กันเอง ในรูปแบบ ที่ไม่เป็นทางการอีกครั้ง ในขณะเดียวกัน อโรคยศาล เมื่อขาดคนทำนุบำรุง จึงต้อง ล้ม เลิกไปในที่สุด

สมัยกรุงสุโขทัย ( พ.ศ. 1763-1920)
จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ไม่พบข้อมูลเกี่ยวกับ ระบบการแพทย์ ในสมัยนี้เลย แต่เชื่อว่า ต้องมีระบบการแพทย์ ที่มีการใช้ยาจากสมุนไพร โดยนำมาต้ม หรือ พอก หรือบด ให้ ละเอียด รับประทาน เพราะมีการค้นพบ หินบดยา สมัยทาราวดี ซึ่งเป็นยุคก่อนสุโขทัย ดังนั้น ในสมัยสุโขทัย ก็คงมีการบดยา ใช้เช่นเดียวกัน และได้พบศิลาจารึก ของพ่อขุนรามคำแหง ที่วัด ป่ามะม่วง จังหวัดสุโขทัย ซึ่งเขียนขึ้น ประมาณ พ.ศ. 1800 บันทึกไว้ว่า ทรงสร้างสวนสมุนไพร ขนาดใหญ่ ไว้บนเขาหลวง หรือเขาสรรพยา ให้ราษฎร ได้เก็บสมุนไพร ไปใช้รักษาโรค ยามเจ็บป่วย รวมถึงรูปจารึก ที่เกี่ยวกับการนวด ซึ่งพบอยู่ในเขต อำเภอครีมาศ จังหวัดสุโขทัย
ในสมัยนั้นมีความเชื่อกันว่า ความเจ็บป่วย เกิดจากการกระทำของภูตผีปีศาจ จึงมีพิธีแสดงความ นบนอบ ดังข้อความ ตอนหนึ่งในหนังสือไตรภูมิพระร่วงว่า " ผิแลว่า ผู้ใดไปไหว้นบคำรพบูชาแก่กงจัรแก้ว นั้นด้วยข้าวตอกดอกไม้ แลกงจักรนั้น เพียร ย่อมบำบัดเสีย ซึ่งความเจ็บไข้ " นอกจากนี้ ในบริเวณเมืองเก่าสุโขทัย และที่เตาเผา ชามพบตุ๊กตาเสียกบาล เป็นจำนวนมาก เป็นตุ๊กตาแบบแม่อุ้มลูก พ่ออุ้มลูก ซึ่งแสดงให้เห็นว่า ในสมัยสุโขทัย คงจะมี ปัญหาเรื่องโรคเด็ก และการคลอดบุตร แล้วลูก ตายหรือ หรือตายทั้งแม่และลูก เพราะพิธีเสียกบาล เป็นพิธีที่ทำขึ้นเมื่อเด็กแรกเกิด ไม่สบาย โดยเชื่อว่า เป็นการกระทำของผี นอกจากการรักษาโดยใช้ยาสมุนไพร และไสยศาสตร์แล้ว ยังมีรูปจารึกเกี่ยวกับการนวด ซึ่งได้รับความนิยมมาก และมีความ สำคัญถึงขึ้น มีกรมหมอนวด และ เจ้ากรมหมอนวด ซ้าย - ขวา ดังบันทึกตอนหนึ่ง ของ ม.ร. ลาลูแบร์ ในสมัยกรุงศรีอยุธยาที่ กล่าวไว้ว่า " ในกรุงสยามนั้น ถ้าใครป่วยไข้ลง ก็จะเริ่มให้ยืดเส้น ยืดสาย โดยให้ผู้มีความชำนาญ ในทางนี้ ขึ้นไปแล้วใช้เท้า เหยียบ " แสดงให้เห็นว่าการแพทย์แผนไทย โดยเฉพาะในส่วนของการใช้สมุนไพร และการนวด ไม่ได้มีใช้แต่ ราชสำนักเท่า นั้น ราษฎรโดยทั่วไป ต่างก็มีความรู้ ทางการแพทย์ ไว้ใช้รักษากันเอง ในระดับพื้นบ้าน ยามเจ็บป่วย ความรู้ทางการแพทย์ ของ ราษฎร ส่วนใหญ่เชื่อว่า เกิดจากการสังเกต และจากประสบการณ์ ในการทดลองใช้พืชต่างๆ เป็นยาอย่างลองผิดลองถูก หลายๆ ครั้ง ทั้งด้วยตนเอง คนรอบข้าง และสังเกตุจากสัตว์ต่างๆ ที่รักษา ตัวเอง ยามเมื่อเจ็บป่วย แล้วบอกเล่าถ่ายทอด สั่งสอน ความรู้ ทางการแพทย์นั้นๆ เช่น การใช้สมุนไพร ชื่อนั้น ชื่อนี้ ในการรักษา โรคหรือ อาการ นั้นๆ ต่อกันมา แก่บุตรหลาน หรือคนในครัว เรือน รวมไปถึงผู้ที่มาฝากตัวเป็นศิษย์ ซึ่งผู้มีความรู้ ดังกล่าว ภายหลังเรียกอย่างเป็นทางการว่า หมอเชลยศักดิ์ ส่วนใน ราชสำนัก ความรู้ทางการแพทย์ นอจากจะสืบทอดเฉพาะ ภายในตระกูล แพทย์ แล้วยังได้รับ ความรู้จากตำรับต่างๆ ที่ทางพระ มหากษัตริย์ โปรดเกล้าๆ แต่งตั้งให้ผู้ที่เกี่ยวข้อง ทำการรวบรวม ตำรายาดีๆ ที่ได้รับการพิสูจน์ ผลการรักษา แล้วว่า หายจริง จากทั่วราชอาณาจักร มาตั้งเป็น ตำรับ เก็บไว้ใน โรงพระโอสถ ซึ่งเท่ากับจำกัด ใช้เฉพาะ ในตระกูลแพทย์ เท่านั้นไม่ได้ เผยแพร่ สู่สาธารณชน เรียกผู้มี ความรู้ประเภทนี้ ว่า " หมอหลวง "

สมัยกรุงศรีอยุธยา ( พ.ศ. 1893-2310 )
การแพทย์แผนไทย เท่าที่มีเอกสารพอจะค้นคว้าได้ ก็มีแต่เพียงในสมัยกรุงศรีอยุธยา เท่านั้น ส่วนในสมัยกรุงสุโขทัย หรือก่อนหน้านั้น ไม่มีหลักฐานที่แน่นอน มีแต่เพียงข้อ สันนิษฐานจากหลักฐาน แวดล้อมทางประวัติศาสตร์ รวมไปถึง หลักฐาน ที่เป็น บันทึก โดยชาวต่างประเทศ ที่เป็นเพียงมุมมอง ของการรักษา ความเจ็บป่วย ในสายตาของชาวต่างประเทศ เท่านั้น ซึ่ง แม้จะค่อนข้างเกินความจริงไปบ้าง แต่ก็ต้องยอมรับว่า มีคุณค่าไม่น้อยต่อวงการแพทย์แผนไทย ที่คนไทยเองไม่ได้บันทึก เรื่อง ราวในส่วนนี้ไว้ เพราะอย่างน้อย ก็ช่วยให้พอมองเห็นรูปแบบของการรักษา พยาบาลในสมัยนั้น การแพทย์แผนไทย ในสมัย กรุงศรีอยุธยา คาดว่า มี ลักษณะไม่แตกต่างจากสมัยสุโขทัยเท่าใดนัก เพราะมีประวัติบันทึกพอสรุปได้ว่า การแพทย์ในสมัย นี้ มีลักษณะ ผสมผสาน ปรับประยุกต์ มาจาก การแพทย์ของอินเดีย ที่เรียกว่า " อายุรเวท " และการแพทย์ของจีน รวมทั้งความเชื่อ ทางโหราศาสตร์ และไสยศาสตร์ เช่นการผูกตะกรุด คาดผ้าประเจียด ลงเลยยันต์ คาถาอาคม วงด้ายสายสิญน์ เป็นต้น เพื่อ ให้สอดคล้องกับ สภาพของชุมชน แนวความคิดหลักการแพทย์ ไทยเป็นแบบอายุรเวท ซึ่งมีเป้าหมาย ที่สภาวะ สมดุล ของธาตุ ทั้ง 4 อันเป็นองค์ประกอบชีวิต ผู้ที่จะเป็นแพทย์ได้ ต้องมีวัตรปฎิบัติ ที่งดงามในทุกด้าน โดยเฉพาะ ด้านความกตัญญู รู้คุณ ต่อ ครูบาอาจารย์ นั้น ถือว่า ครู ดั้งเดิม คือ พระฤาษี ซึ่งมีหลาย องค์ ที่เป็นผู้ค้นพบ คุณค่า ทางยา ของสมุนไพร ต่างๆ และค้นพบ วิธีกายภาพบำบัด บริหาร ร่างกาย ตามตำรับฤาษีดัดตน ครูผู้ยิ่งใหญ่ท่านหนึ่ง คือ ท่านชีวกโกมารภัจจ์ แพทย์ ประจำราชสำนัก ของพระเจ้าพิมพิสาร และแพทย์ประจำพระองค์ของ พระพุทธเจ้า ซึ่งเป็นผู้รอบรู้ ในเรื่องสมุนไพรต่างๆ สามารถนำมาปรุงยา รักษาโรค ได้แทบทุกชนิด และชำนาญในการผ่าตัดด้วย เกี่ยวกับเรื่องพระฤาษี กับสมุนไพร และท่าดัดตนนั้น สันนิษฐานว่า อาจสืบเนื่องมาจากราชอาณาจักรขอม หลังสิ้นรัชสมัย พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ราษฎรผู้เลื่อมใสในพระพุทธศาสนานิกายมหายาน ซึ่งออกบวช หาสถานที่ วิเวก บำเพ็ญเพียร จนเรียกได้ว่า เป็นพระฤาษี เมื่อไปอยู่กลางป่า แต่เพียงลำพัง ต้องพึ่งตนเอง และ หาวิธีรักษาตน เองยามเจ็บป่วย ทำให้เกดการค้นพบ พืชสมุนไพร ที่สามารถใช้รักษาความเจ็บป่วย ขึ้น จึงจดจำไว้ ในเวลา เดียวกัน ขณะที่นั่งบำเพ็ญ เพียร อาจเกิด อาการเมื่อยขบ หรือค้นพบว่า เมื่อลองยกแขนยกขา หันหน้าหันหลัง แล้วอาการปวด เมื่อยข้อ ขัดยอก ที่เกิดหายไป ก็จำท่าต่างๆ ๆไว้ กลายเป็นวิธีบริหารร่างกาย ตำรับ ฤาษีดัดตน ในเวลาต่อมา ในสมัยกรุงศรี อยูธยา มีหลักฐาน ทางประวัติศาสตร์ ที่กล่าวถึงการแพทย์ แผนไทย ไว้ ไม่กี่รัชกาล ซึ่งจะได้กล่าวตามลำดับดังต่อไปนี้
สมัยพระรามาธิบดีที่ 2 พ.ศ. 2016 ฝรั่งชาติแรก คือ โปรตุเกส เข้ามาตั้งถิ่นฐาน เป็นปึกแผ่น ในกรุงศรีอยุธยา หลายร้อยคน เชื่อว่าคงจะมีแพทย์ มาด้วย กล่าวกันว่า ตำรับยา ของแพทย์โปรตุเกส ที่ตกทอดมาถึงปัจจุบัน คือ ตำรับยาขี้ ผึ้งใส่บาดแผลบางชนิด สมัยพระชัยราชาธิราช ทรงพระราชทาน ที่ดิน เป็นบำเหน็จ ความดีความชอบ แก่ชาวโปรตุเกส จำนวน120 คนที่ได้เข้าร่วมรบ ในสงครามเมืองเชียงกราน จนได้ชัยชนะ จึงให้ สร้างนิคมเฉพาะพร้อมโบสถ เชื่อว่า คงจะต้องมี แพทย์ หรือ หรือผู้มีความรู้ ทางแพทย์เข้ามาด้วย ดังนั้น น่าจะเป็นความจริงว่า ชาวโปรตุเกส เป็นพวกแรก ที่นำเอาการแพทย์ แบบตะวัน ตก เข้ามาในไทย ชาวโปรตุเกส ได้นำ ศาสนา คริสต์ นิกายโรมันคาธอลิค เข้ามา เผยแพร่ แก่ชาวไทย และ เข้าใจว่า ได้รับ อนุญาต ให้ทำการเผยแพร่ ได้โดยสะดวก แต่เนื่องจากความเข้าใจในเรื่องภาษา ยังมีไม่พอ ทำให้การเผยแพร่ ไม่ค่อยได้ผล
สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ( พ.ศ. 2199-2231 ) เมื่อพ.ศ. 2047 พ่อค้าชาวโปรตุเกส ได้นำการแพทย์ แบบตะวันตก เข้ามาเผยแพร่เป็นครั้งแรก และมีการพัฒนาอย่างต่อเนื่องง โดยใน พ.ศ. 2205 เริ่มมีการติดต่อ กับฝรั่งเศส สมัยพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 โดยมองเชนเยอร์ ลังแบรต์ เดอ ลามอตต์ พร้อมด้วย มิชชั่นนารี ผู้ช่วยสองคน เข้ามาทางเมืองตะนาว ศรี ซึ่งสมัยนั้น เป็นเขต ขัณฑสีมาของไทย ปรากฏหลักฐานว่า ฝรั่งเศส ได้ตั้งโรงพยาบาล ขึ้นที่กรุงศรีอยุธยา ( ยังสืบไม่ได้ว่า ตั้งอยู่ ณ ที่ใด และไม่สามารถ สันนิษฐานได้ว่าเป็น โรงพยาบาลเดียวกับ โรงพยาบาลพระนครศรีอยุธยา) ตามที่ปรากฏในรายงาน ของ มิสซิย็อง ฟรังเซส พ.ศ. 2222 ว่า โรงพยาบาลอยุธยา มีคนไข้ประจำ 50-90 คน และคนไข้ไปมาวันละ 200-300 คน
โรงพยาบาลในขณะนั้น จึงได้อาศัยใช้เป็นที่ บำบัดทุกข์บำรุงสุข แก่ปวงชนชาวไทย ทั้งหลาย การนี้ อาจมีผลผลักดัน ให้เกิดความรุ้สึกว่า การแพทย์แผนไทยกำลังถูกท้าทาย บรรดา หมอหลวง จึงได้ร่วมกันรวบรวม ตำรับยาต่างๆ ขึ้นเป็นครั้ง แรกในประวัติการแพทย์ไทย เรียกว่า " ตำราโอสถพระนารายณ์ " แพทย์ฝรั่งเศส ซึ่ง่เข้ามารับใช้ในราชสำนัก และ เป็นที่ไว้ วางพระราชหฤทัย ได้ประกอบ พระโอสถถวาย สมเด็จพระนารายณ์มหาราช และได้มี โอกาสบันทึกตำรับยา ที่นำมาจากยุโรป ในตำราพระโอสถพระนารายณ์ นี้ด้วย ซึ่งตำราเหล่านี้ ยังตกทอดมาถึงทุกวันนี้ ตำราพระโอสถพระนารายณ์ นี้ ค้นพบในสมัย รัตนโกสินทร์ มีตำรา พระโอสถหลายขนาน ที่ปรากฏ ชื่อหมอหลวง และวันคืน ที่ตั้งพระโอสถ นั้นจดไว้ชัดเจนว่า อยู่ระหว่าง พ.ศ. 2202-2204 ซึ่งตรงกับรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แต่ได้รวบรวม เข้าคัมภีร์ เมื่อเวลา ล่วงไป แล้วถึงสมัย พระเพทราชา เนื้อความ ปรากฏในยาขนานหนึ่ง ว่า หมอ ฝรั่งได้ประกอบ ถวายสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง นิพพานท้ายสระ คือ สมเด็จพระเพทราชา ลักษณะ การแพทย์แผนไทย ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ก็คือ การแพทย์ ที่คนไทย ได้ใช้มาในสมัยสุโขทัย แล้วนั้นเอง เพราะการแพทย์เป็นเรื่องของประเพณี วัฒณธรรม ซึ่งมีการถ่ายทอด ต่อเนื่องกันอยู่เสมอ ความรู้ในด้านการรักษา พยาบาล ได้ยึดถือตามตำรา ที่บรรพบุรุษ ได้สะสม และถ่าย ทอดมา และถือว่า คัมภีร์แพทย์ เป็นสิ่งศักสิทธิ์ จึงไม่คิดดัดแปลง แก้ไข้ ดังนั้น วิธีการป้องกัน และบำบัดโรค จึงคงเป็นไปในรูปเดิม ถึงแม้ว่า จะมีชาวต่างประเทศ นำวิชาการแพทย์ตะวันตก เข้ามาเผยแพร่ แต่ก็ไม่มีอิทธิพล ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง ในวิธีการรักษา ของไทย แต่อย่างใด ทั้งนี้อาจเป็นเพราะ ชาวต่าง ประเทศ เข้ามาติดต่อกับไทยไม่นานพอ ที่จะวางรากฐานการแพทย์แผนตะวันตก ในสมัยนั้นได้ และพระมหากษัตริย์ไม่สนับ สนุน เนื่อง จาก ขัดกับธรรมเนียมไทย ตำราพระโอสถพระนารายณ์ ได้พิมพ์ ครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. 2460 โดยสมเด็จพระศรีพัชริน ทราบรมราชชินีนาถ ๆ ได้โปรดให้พิมพ์ ในงาน พระราชทานเพลิงศพ พระยาแพทยพงษา ( นาก โรจนแพทย์ )
มร.ลาลูแบร์ เอกอัครราชฑูตของพระเจ้าหลุยส์ ที่ 14 แห่งประเทศฝรั่งเศส ได้เขียนจดหมายเหตุ พระราชพงศาวดาร สยาม ครั้งกรุงศรีรอยุธยา แผ่นดินสมเด็ พระนารายณ์มหาราช ให้ภาพของโรคภัยไข้เจ็บ และวิธีการรักษา ในสมัยนั้นว่า เรื่อง โรคพาธของชาวสยาม ใน กรุงศรีอยุธยา มีตั้งแต่ โรคป่วง โรคบิด ไข้กำเดา ไข้หวัด ไข้จับสั่น โรคพิษบาดทะยัก โรคลมจับ โรคอัมพาต โรคคุดทะราด เข้าข้อ ฝีต่างๆ เป็น ปรวดพิษ แผลเปื่อยพัง โรคโลหิตไหลทางเหงือก ไม่ค่อยพบ โรคขี้เรื้อนกุด ถังยังไม่ค่อยเห็น แต่คนเสียจริตมีชุม การถูกกระทำยำยีเชิงกฤติคุณ ความประพฤติลามก พาให้เกิดกามโรค ในกรุงสยาม ก็ ตกไม่หยอก อนึ่งในกรุงสยามก็มีโรคติดต่อกัน แต่หาใช่ทำกาฬโรคอย่างทวีปยุโรปไม่ ตัวโรคห่าของกรุงสยาม ก็คือ ไข้ทรพิษ อหิวาตกโรค อีกตอนหนึ่งว่า ... หมอสยาม ไม่เข้าใจเครื่องในร่างกาย และไม่รู้จักผ่าตัด ...และ .. หมอสยามมียาแต่ตามตำรา .. หมอสยามไม่พึ่งพยายามทราบยาอย่างในบำบัดโรค อย่างไหนได้หลับตาถือ แต่ตำรับที่ได้เรียนมาจาก บิดา มารดา และครูบา อาจารย์ และในตำรานั้น หมอชั้นใหม่ ก็คงดื้อใช้ไม่แก้ไข อย่างใด หมอสยาม ไม่พยักพะวง ตรวจสมุห์ฐานโรค ว่า อะไรเป็น ตัวสำคัญ ที่ส่อให้เกิดโรค วางยาไปตามตำราตามบุญตามกรรม แม้กระนั้น ก็ยังไม่วาย ที่จะรักษา ให้หายได้มาก หมอสยาม ไม่เว้น ที่จะโทษว่า เป็นเพราะถูกคุณ กระทำ ยำเยีย หรือฤทธิผีสาง
หมอนวด ชอบขยำ บีบไปทั่วตัว เมื่อใครป่วยไข้ลงในกรุงสยาม บางทีดีขึ้น เดินเอาเท้าเหยียบบนกายคนไข้ แม้ใน สตรีมีครรภ์ ก็พอใจ ให้เด็กเหยียบ ที่หลัง เพื่อให้คลอดบุตรง่าย
อาหารของคนไข้ คนไข้สยามมักบำรุงตัว ชั่วข้าวต้มอย่างเดียวเท่านั้น เนื้อสัตว์ แม่แต่ซุป ถือเป็นของแสลง เมื่อ คนไข้ทุเลา พอจะกินอาหารแข็งๆ ได้บ้าง ก็ให้กินแต่ เนื้อหมู ถือว่าไม่สู้แสลง ดีกว่าเนื้อสัตว์อย่างอื่นหมด
ประเภทหมอสยาม เมื่อ มร. ลาลูแบร์ ป่วย สมเด็จพระมหากษัตริย์สยาม โปรดพระราชทาน ให้หมอหลวง ทั้งกรม ตรวจรักษา มีหมอสยาม หมอรามัญ และจีนแส ผลัดกันทยอย มาตรวจชีพจร อยู่ช้านาน แล้ลงเนื้อว่า เป็นไข้กำเดาเล็กน้อย และท้องเสีย ..
ในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชพบบันทึกว่า มีระบบการจัดหายา ที่ชัดเจน สำหรับราษฎร โดยมีแหล่ง จำหน่าย และสมุนไพรหลายแห่ง ทั้งในและนอกกำแพงเมือง ในส่วนราชการ และราชสำนัก มีโรงพระโอสถ อยู่ในพระราชวัง
แต่เมื่อสิ้นรัชกาล สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ใน พ.ศ. 2231 เกิดการผันผวนทางการเมือง จากการกระทำของขุน หลวงสรศักดิ์ และสมเด็จพระเพทราชา ซึ่งขึ้นครองราชสมบัติแทน ชาวฝรั่งเศส ถูกขับไล่ออกจากกรุงศรีอยุธยา เนื่องจากไม่ วางใจ พวกฝรั่งเศส ทำให้การแพทย์แผนตะวันตกเสื่อมสูญไปด้วย
ใน ..คำให้การขุนหลวง วัดประดู่ทรงธรรม กล่าวไว้ว่า ปลายสมัยอยุธยา บนตัวเกาะกรุงศรีอยุธยา มีร้านขายเครื่องสมุน ไพรให้แก่ชาวบ้านทั่วไป โดยระบุว่า ... ที่ถนนป่ายา มีร้านขายเครื่องเทศ เครื่องไทย ครบสรรพคุณยา ทุกสิ่ง ชื่อตลาดป่ายา 4 และยังได้กล่าวถึงโรงทำยาหลวง ซึ่งเรียกว่า " โรงพระโอสถ " ไม่น้อยกว่า 2 โรงว่า ... นอกประตูไพชยนต์นี้ มีโรงพระโอสถ 1 และมีโรงพระโอสถ ตั้งอยู่หน้าสวนองุ่น ( สวนองุ่นตั้งอยู่ ท้ายสระใหญ่ อันเป็นที่ตั้ง ของพระที่นั่ง บรรยงค์รรัตนาศน์ ) โรงพระโอสถหลวงนี้ นอกจากปรุงยา ใช้ในพระราชวัง แล้วยัง เตรียมยา สำหรับ ใช้ในกองทัพ เมื่อออกไป ทำสงครามด้วย
จากหลักฐานดังกล่าวข้างต้น สามารถให้ภาพระบบการแพทย์ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้เป็นอย่างดีว่า ส่วนใหญ่คนไทย นิยมการรักษา แบบการแพทย์แผนไทย มีร้านขายเครื่องสมุนไพร ทั้งไทยและจีน ตั้งอยู่ภานในและภายนอกกำแพงพระนคร.
สมัยกรุงธนบุรี ( พ.ศ. 2311-2325)
พ.ศ. 2312 เมื่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ทรงสถาปนาเมืองธนบุรี เป็นนครหลวง ทรงกำหนด เขตเมืองหลวงทั้งสอง ฝั่งให้แม่น้ำเจ้าพระยา อยู่ในเขตกลางเมืองหลวง วัดโพอาราม ตั้งอยู่บนฝั่งตะวันออก ของแม่น้ำเจ้าพระยา จึงอยู่ในเขตพระมหา นคร และได้ถูกยกขึ้นเป็นพระอารามหลวง มีพระราชาคณะ ครองตั้งแต่นั้นมา สันนิษฐานว่า อาจเนื่องมาจากเป็น ช่วงที่กำลัง กอบกู้เอกราช บันทึกความรู้ทางการแพทย์จึงถูกละเลยไป ไม่ปรากฏหลักฐานให้เห็นชัดเจน การที่กรุงศรีอยุธยาถูกพม่าเผา เป็นเหตุให้ตำรับตำราต่างๆ โดยเฉพาะทางการแพทย์ ที่เก็บรักษา ไว้ถูกทำลายเสียหาย เพราะถูกไฟเผา หรือกระจัดกระจาย ขาดหายไป ประกอบกับในสงคราม ย่อมมีผู้คนล้มตาย ซึ่งเข้าใจว่า คงจะมีแพทย์ ทั้งที่เป็นหมอหลวง หมอราษฎร์ รวมอยู่ด้วย แต่เชื่อว่า ความรู้ทางการแพทย์ ยังคงมีใช้กันอยู่โดยเฉพาะ ใช้ในการดูแลผู้บาดเจ็บจากสงคราม
สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ( พ.ศ. 2325- ปัจจุบัน )
การแพทย์ไทยในสมัย รัตนโกสินทร์ มีแบบแผนการรักษา ได้รับการถ่ายทอดความรู้ มาจากสมัยอยุธยา โดยผ่านทาง ตำรายาและคัมภีร์ต่างๆ ซึ่งส่วนหนึ่งได้รับการสืบทอด มาจากแพทย์รุ่นก่อน และอีกส่วนหนึ่งได้มีการรวบรวม คัดลอกขึ้นมาใหม่ ในสมัยรัตนโกสินทร์ โดยการเรียกประชุม ให้แพทย์ และผู้มีความรู้นำตำรายา และคัมภีร์ แพทย์ที่มีอยู่ตามวัด บ้านเรือนราษฎร และที่เป็นสมบัติของแพทย์นำมาตรวจทาน แก้ไข เรียบเรียงขึ้นใหม่ โดยเลือกเอาแต่ตำรายา ที่เห็นว่า ดี และเชื่อถือได้มาคัด ลอกเก็บไว้ใช้ เป็นตำราในกรมหมอหลวง ซึ่งต่อมา ตำราเหล่านี้ ก็ได้ เป็นที่แพร่หลายโดยทั่วไป ผู้ที่มีส่วนสำคัญ ในการนี้ นอก จากเป็นผู้มีความรู้และแพทย์ทั้งหลายแล้ว พระเจ้าแผ่นดินก็ทรงเป็นผู้ที่มีบทบาท สำคัญ ด้วยเช่นกัน ซึ่ง จะได้กล่าวรายละเอียด ในแต่ละรัชกาลตามลำดับ
ตำราราและวิชาการแพทย์ที่ได้ มีการบันทึก เป็นวิธีหนึ่ง ซึ่งแพทย์ ใช้ในการถ่ายทอด ความรู้ให้แก่บุตรหลาน ของตน และ คนทั่วๆไป และในการบันทึกความรู้นี้ มีทั้งที่แพทย์ เป็นผู้บันทึกรวบรวม ความรู้ต่างๆ ขึ้นไว้ใช้สำหรับ เป็นบันทึก ช่วยจำสำหรับ ตนเอง เพราะการศึกษาวิชาแพทย์นั้นต้องเรียนรู้ ทั้งในเรื่อง สมุฎฐานการเกิดโรค รวมทั้งคุณสมบัติ ของสมุนไพร ที่ใช้ในการ รักษาโรคแล้ว ยังต้องเรียนรู้ การปรุงยา และการรักษาคนไข้ มีรายละเอียด มากเกินกว่าที่จะจดจำ ได้ทั้งหมด จึงต้องมีการบัน ทึกความรู้ต่างๆ ไว้ใช้สำหรับเป็นคู่มือของแพทย์เอง เมื่อใช้นานไป ก็กลายเป็นตำรา ซึ่งแพทย์รุ่นหลัง และคนทั่วไป นำมาคัด ลอกเก็บไว้ใช้สืบ ต่อกันมาเรื่องๆ ทำให้ความรู้ ทางการแพทย์ไทย สามารถ ถ่ายทอดความรู้ ไปยังคนรุ่นต่อๆไป ได
สมัยรัชกาลที่ 1 (พ.ศ. 2325-2352 )
- สมัยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ปฎิสังขรณ์ "วัดโพธ" ิ์ เป็นพระอารามหลวง ให้ชื่อว่า " วัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม " - รวบรวมและจารึกตำรายา ฤาษีดัดตน ตำราการนวดไว้ตามศาลาราย - จัดตั้งกรมหมอและโรงพระโอสถคล้ายในสมัยอยุธยา แพทย์ที่รับราชการเรียก หมอหลวง ส่วนหมอที่รักษา ราษฎรทั่วไป เรียก" หมอราษฎร์" หรือ " หมอ เชลยศักดิ์ "
เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ผู้ทรงเป็นพระปฐมบรมราชวงศ์จักรี ปราบดาภิเษกขึ้นเสวยราชสมบัติ ย้ายพระมหานคร มาตั้ง ณ ฝั่งตะวันออก ฝั่งเดียว และสร้างพระบรมมหาราชวังขึ้นใหม่ และได้ทรงปฎิสังขรณ์ วัดโบราณ ชื่อ วัดโพธาราม หรือ วัดโพธิ์ ขึ้นเป็นพระอารามหลวง ให้ชื่อว่า วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม มีผู้สันนิษฐานว่า วัดโพธารามนี้ ได้ สร้างขึ้นระหว่าง พ.ศ. 2231-2246 ในสมัยสมเด็จพระเพทราชา ไม่ปรากฏผู้สร้างแน่ชัด แต่เป็นวัดที่ราษฎรสร้างขึ้น อยู่ที่ตำบล บางกอก ปากแม่น้ำเจ้าพระยา เมืองธนบุรี วัดนี้ผิดไปจากวัดอื่นๆ คือ แบ่งเป็น 2 ภาค เป็นพุทธาวาส หนึ่ง และสังฆาวาสอีก หนึ่ง นับได้ว่า เป็นจุดเริ่มวิวัฒนาการ ของการแพทย์แผนไทย เนื่องจากในรัชสมัยนี้ ได้โปรดๆ ให้รวบรวม จารึกตำรายา และ ฤาษีดัดตน ไว้ตามศาลาราย สำหรับการจัดหายา ของ ราชการ มีการจัดตั้ง กรมหมอโรงพระโอสถ คล้ายกับในสมัยอยุธยา ผู้ที่ ได้รับราชการ เรียกว่า " หมอหลวง " ส่วนหมอที่รักษาราษฎร์ ทั่วไป เรียกว่า " หมอราษฎร์ " หรือ " หมอเชลยศักดิ์ "
รูปแบบของการถ่ายทอดความรู้ในอดีตนั้น เน้นความสัมพันธ์ ส่วนตัว ระหว่าง ครูกับลูกศิษฐ์ จนกระทั่ง รัชสมัยพระบาท สมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬโลก ทรงโปรดเกล้าๆ ให้ปฎิสังขรณ์ วัดโพธิ์ เพื่อให้เป็นสถานที่ เผยแพร่ความรู้ และเป็นประโยชน์ แก่ไพร่ฟ้า ประชาชน การถ่ายทอดความรู้ ทางการแพทย์ จึงเปลี่ยนรูปแบบไปสู่สาธารณชนมากขึ้น เพราะที่วัดโพธิ์ ประกอบ ไปด้วยแผ่นศิลา ที่จารึก สรรพศิลปวิทยาทั้งปวง สามารถเรียนได้จาก ศิลาจารึก นั้น เป็นต้นว่า โบราณคดี วรรณคดี กาพย์ โคลง ฉันท์ ช่างพระพุทธรูป ช่างปั้น ช่างแกะสลัก ช่างเขียน ช่างก่อสร้าง มีรูปหมอนวด ตำราแผนหมอนวด บอกทางที่อยู่ ของเส้นและภาพประกอบมากมาย หมวดบริหาร กายจารึก คำโคลง ฤาษีดัดตน มีภาพ ปั้นประกอบ หรือหมอยา ศิลาจารึก บอก สมุฎฐานของโรค วิธีรักษาโรคยาเด็ก และยาผู้ใหญ่ อย่างพร้อมมูล ตลอดจนใบไม้ ยาสมุนไพร ใช้ปรุงยา ที่หายาก ไม่ค่อย มี ผู้รู้จัก ก็นำมาปลูก ไว้เป็นอันมาก ตำรายามี คำอธิบาย บอกวิธีรักษา ไว้ครบถ้วน สมัยรัชกาลที่ 2 ( พ.ศ. 2352-2367 )
- พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยมีพระบรมราชโองการให้ เหล่าผู้ชำนาญโรคและสรรพคุณยา รวมทั้งผู้มี ตำรา ยานำเข้ามาถวาย และให้กรมหมอลวงคัดเลือก ให้จดเป็นเป็นตำราหลวง สำหรับโรงพระโอสถ - พ.ศ.2359 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าๆ ให้ตรากฎหมายชื่อว่า " กฎหมายพนักงานพระโอสถถวาย "
เป็นรัชสมัยแห่งการฟื้นฟู เรื่องการแพทย์ เพราะพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงเห็นว่า คัมภีร์แพทย์ ณ โรงพระโอสถ สมัยอยุธยา หายไป จึงทรงค้นคว้าตำรายาจากที่ต่างๆ เพราะทรงวิตกว่า ตำราและคัมภีร์แพทย์ต่างๆ จะเสื่อมสูญ ดังนั้นในปีวอก จัตวาศก จุลศักราช 1174 พ.ศ.2356 ทรงมีพระบรมราชโองการ โปรดเกล้าๆ ให้เหล่าผู้เชี่ยวชาญลักษณะโรค และสรรคุณยา รวมทั้งผู้มีตำรายาดีๆ นำเข้ามาทูลเกล้าถวาย และทรงโปรดๆ ให้ พระพงศ์นรินทรราชนิกูล พระโอรสในสมเด็จ พระเจ้ากรุงธนบุรี ซึ่งเป็นหมอหลวง สืบถาม และเลือกสรร ตำรายาดี จดเป็นตำราหลวง สำหรับโรงพระโอสถ ตำรานี้มีชื่อว่า ตำราพระโอสถครั้งรัชกาลที่ 2 ตำรานี้พิมพ์ครั้งแรกตรงกับปีมะโรง พ.ศ. 2459 โดยสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิร ญาณวโรรส โปรดให้พิมพ์ ส่วนการพิมพ์ ครั้งต่อๆมา ไม่ปรากฎหลักฐานชัดแจ้ง
นอกจากนี้ ในสมัยรัชกาลที่ 2 เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะทรงพระอิสรียศ เป็น พระเจ้าลูกยาเธอ กรม หมื่นเจษฎาบดินทร์ ได้ทรงปฎิสังขรณ์ วัดจอมทอง แล้วถวายเป็นพระอารามหลวง ได้รับพระราชทานนามว่า วัดราชโอรส ในการปฎิสังขรณ์นี้ ทรงให้จารึก ตำรายา ตำราหมอนวด รูปปั้นฤาษีดัดตน ไว้ในกำแพงแก้ว ของพระวิหารและพระอุโบสถด้วย พ.ศ. 2359 มีพระราชโองการโปรดเกล้าๆ ให้ตรากฎหมาย ชื่อว่า กฎหมายพนักงานพระโอสถถวาย จากกฎหมายฉบับนี้ จะเห็นได้ว่า รัชกาลที่ 2 ทรงให้ความสำคัญกับการปรุงยามาก โดยจัดเป็นศิลปะ และศาสตร์ ชั้นสูง ผู้ที่ได้รับความไว้วางพระ ราชหฤทัย ในตำแหน่ง เจ้าพนักงานพระโอสถ ซึ่งมีหน้าที่ปรุงยา ต้องมีทั้งความซื่อสัตย์ ความละเอียด ถี่ถ้วน และต้อง ปรุงยา สม่ำเสมอ เป็นหน้าที่ ต้อง มีความรับผิดชอบสูงมาก ดังนั้นการศึกษาเพื่อเข้ารับราชกาล เป็นพนักงานพระโอสถ จึงน่าที่จำกัด อยู่ในวงศ์ตระกูลที่สืบเป็นมรดกตกทอดกันมา เท่านั้น ในการดูแลรักษาสุขภาพ สมัยรัชกาลที่ 2 ได้มีการแยกแพทย์ไทย เป็น 2 ประเภทคือ หลวง และหมอเชลยศักดิ์ การถ่ายทอดวิชาแพทย์ ก็เช่นเดียวกัน ที่ต้องศึกษา กันในตระกูล หรือ ในบางกรณีการถ่าย ทอดความรู้ ทางการแพทย์ ก็เกิดจาก เคยเป็นลูกมือ ( ศิษย์) ของหมออื่นมา เป็นเวลาหลายปี จนมีความคุ้นเคย เพราะเห็นการ รักษาพยาบาลมาก ส่วนอีกประเภทหนึ่งจะ เริ่มศึกษาจากตำราแพทย์ ด้วยตนเอง ทำความเข้าใจ และทดลองตามตำรา ใช้รักษา ตนเองก่อน จึงรับรักษาคนอื่นๆ ซึ่งหมอประเภทนี้ จะมีความชำนาญ และได้รับความเชื่อถือมาก เช่น ระยะเสียกรุงศรีอยุธยา ครั้ง ที่ 2 เกิดภาวะขาดแคลนหมอ บุตรภรรยาของพระยาจันทบุรี ( กล่อม) ป่วยหาหมอ รักษาไม่ได้ ท่านจึงต้องศึกษาวิชาแพทย์ด้วย ตนเอง เป็นต้น
วิชาการถ่ายทอดวิชาแพทย์ เริ่มจาก ให้รู้จักต้นไม้ ใบยา และสรรพคุณสมุนไพร ก่อนแล้ว จึงศึกษาพระคัมภีร์แพทย์ หลังจากนั้น จึงฝึกหัดดูอาการไข้กับครู เพื่อแนะนำ เทียบอาการ จนคุ้นเคย จึงออกรักษาตามลำพัง ในการเรียน ไม่มีกำหนดเวลา ที่แน่นอน ไม่มีการวัดผลที่เป็นมาตรฐาน และไม่มีประกาศนียบัตร หรือเครื่องหมายใดๆ ที่แสดงให้เห็นว่า สำเร็จ การศึกษา หรือรับรอง ความสามารถ แต่ในกลุ่มหมอหลวง สิ่งที่พอ จะใช้วัดความสามารถของหมอ คือ บรรดาศักดิ์ ที่ได้รับ พระราช ทาน เช่น พระยา พระหลวง ขุน เป็นต้น
หมอหลวงและหมอเชลยศักดิ์ มีความแตกต่างกันดังนี้
หมอหลวง คือหมอที่เชี่ยวชาญ เป็นพิเศษ รับราชการสังกัด อยู่ในกรม ราชแพทย์ จึงเป็นข้าราชการที่มีศักดินา ได้รับพระราชทาน เบี้ยหวัด เงินปี ทำหน้าที่รักษา พระมหากษัตริย์ บุคคลต่างๆ ในราชสำนัก และรักษาตาม พระบรม ราชโองการ ของกษัตริย์ การศึกษา ของหมอหลวง จะเป็นระบบและน่าเชื่อถือ ให้คุ้นเคย กับการรักษาพยาบาล แล้วจะได้เลื่อน ขึ้นเป็นผู้ช่วยแพทย์ ติดตามหมอหลวง ไปทำการรักษา จนมีความชำนาญในการตรวจ ผสมยา เมื่อโตขึ้น ก็มีความรู้ พร้อมที่เข้า รับราชการได้ เมื่อมีตำแหน่งว่าง ในกรมหมอหลวง ก็จะ ได้รับการบรรจุเข้าทำงานทันที หมอหลวง จะได้รับสิทธิพิเศษ เหนือ กว่าหมอเชลยศักดิ์ หลายอย่าง เช่น สามารถเก็บสมุนไพรตาม บ้านราษฎร หรือในที่ใดๆ ก็ได้ โดยมี กระบองแดง เป็น สัญลักษณ์แสดง ถ้าสมุนไพร ชนิดใดขาดแคลน และหมอหลวงไม่สามารถ หาได้ในบริเวณ เมืองหลวง ก็จะมี สารตราในนาม เจ้าพระยาจักรี ออกไปยัง หัวเมือง ให้เก็บสมุนไพร ต่างๆ มายัง โรงพระโอสถ ในด้านรายได้ของหมอหลวง มักจะได้รับเงินเป็น จำนวนมาก จากการรักษา เจ้านาย หรือข้าราชการตาม พระบรมราชโองการ ถึงแม้ว่า โดยธรรมเนียม ประเพณีแล้ว หมอ หลวง ที่พระมหากษัตริย์ พระราชทานไปรักษานั้น จะไม่คิดค่ารักษาพยาบาล แต่คนไข้ ก็มักจะ จ่ายให้หมอ เป็นการแสดงความขอบคุณ เสมอ
หมอเชลยศักดิ์ ( หมอราษฎร์) คือหมอที่ไม่ได้รับราชการ ประกอบอาชีพ อิสระ ฝึกฝนเล่าเรียน จาก บรรพบุรุษ ที่เป็นหมอ อยู่ก่อน หรือศึกษาจากตำราแล้วทดลองฝึก หัดจนมีความชำนาญ เช่น หมอพื้นเมือง ทั่วไป ซึ่งส่วนใหญ่ จะเป็นหมอ ที่มีชื่อเสียง และมีลุกศิษย์ มาก ทั้งฆราวาส และพระสงฆ์ โดยทั่วไป หมอเชลยศักดิ์ มักจะเป็นผู้ชาย ( ยกเว้นหมอตำแย ซึ่งมัก จะเป็นหญิง สูงอายุ ) ทำหน้าที่ทั้งหมอและ เภสัชกร กล่าวคือ เมื่อตรวจไข้และ วินิจฉัยโรคแล้ว หมอคนเดียวกันนี้ จะทำการ ปรุงงยารักษาด้วย โดยหมอจะมีล่วมยา 1 ใบ ภายใน บรรจุซองยา สมุนไพร ชนิดต่างๆ เมื่อตกลงจะรักษาคนไข้รายใด ก็ให้เจ้า ของไข้ตั้งขวัญข้าว ซึ่งประกอบไปด้วย ข้าวสาร กล้วย หมากพลู และเงินติดเทียน หกสลึง สิ่งเหล่านี้เรียกว่า ค่าขวัญข้าว ใช้ สำหรับเป็นค่าบูชาครู แพทย์ ( ชีวกกุมารภัจจ์) หมออาจจะให้เจ้าของไข้ เก็บ เครื่องยาสมุนไพร ส่วนเครื่องเทศ หมอเรียกร้องเงิน ซื้อบ้าง ถ้าไข้ไม่สำคัญ คนไข้หายเร็ว เจ้าของไข้ก็ส่ง ขวัญข้าว ทั้งหมด ให้หมอ และให้ค่ายา อีก 3 บาท แต่ถ้าหมอรักษาไม่ หาย หมอจะไม่ได้อะไรเลย ไม่ว่าจะลงทุนไปแล้วเท่าไรก็ตาม ในรายที่คนไข้มีฐานะดี ผู้เป็นเจ้าของไข้เกรงว่า หมอจะทำการ ตรวจและรักษาไม่เต็มที่ ก็จะตั้งรางวัลไว้สูง หากหมอคนใด รักษาหาย ได้ ก็จะ ได้รับรางวัล ที่ตั้งไว้ นอกจากนี้ ในกรณี ที่หมอ มีชื่อเสียง บางครั้ง อาจมีการเรียกเก็บเงินก่อน ทำการรักษาพยาบาล เรียกว่า ค่าเปิดล่วมยา หมอเชลยศักดิ์ มีรายได้จากค่า ตอบแทนในการรักษาพยาบาลเท่านั้น ซึ่งแตกต่างกันไป แล้วแต่ละท้องถิ่น และไม่แน่เสมอไป ว่า จะได้เงิน ในกฎหมายสมัย ก่อน บัญญัติให้หมอ สามารถ เรียกสิ่งอื่น เป็นค่ารักษาได้นอกจากเงิน ในกรณี ที่ คนไข้ไม่มีเงิน ดังนั้น รายได้ของหมอเชลย ศักดิ์ จึงไม่แน่นอน มักจะประกอบอาชีพอื่นไปด้วย
หมอเชลยศักดิ์ นี้มีโอกาส เลื่อนเป็นหมอหลวง ได้ ในกรณีที่แสดงความสามารถ เป็นที่พอ พระราชหฤทัย พระมหากษัตริย์ ก็จะโปรดๆ ให้เข้ารับราชการ ในกรมหมอหลวง หรือ มีโอกาส เข้ารับราชการ เป็นหมอประจำเมือง ในกรมหมอหลวง ของเมือง ใหญ่ๆ เช่นเมือง นครศรีธรรมราช เป็นต้น หมอเชลยศักดิ์ มีทั้งที่เป็ฆราวาส และพระสงฆ์
ส่วนแพทย์ ที่ไม่ได้รับการแยกประเภท อย่างเป็นทางการ แต่เป็นที่รู้จักแพร่หลาย ในชนบท อีก 2 ประเภท คือ หมอ กลางบ้าน และหมอพระ โดย หมอกลางบ้าน เป็นหมอที่มีความรู้ และทางยา พอใช้ได้ สามารถรักษาโรคภัยไข้เจ็บพื้นๆ ได้ อย่างดี ปัจจุบัน อาจเทียบได้กับหมอประจำตำบล ส่วนหมอพระ หรือหมอวัด ซึ่งสังคมปัจจุบัน มองข้ามบทบาท และความ สำคัญ หมอเป็นพระ ที่มีความรู้ทางแพทย์แผนไทยย พอสมควร มีความเมตตา และไม่ประสงค์ สินจ้าง ยาที่ใช้มาก เช่น ยาเขียว ยาลม ยาธาตุ ๆ เป็นต้น
สมัยรัชกาลที่ 3 ( พ.ศ. 2367-2394)
- พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงปฎิสังขรณ์วัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม อีกครั้ง - ทรงประกาศให้ผู้มีตำรับตำรายาโบราณ ทั้งหลาย ที่มี สรรพคุณดี และเชื่อถือได้ นำมาจารึกเป็นหลักฐานบนหินอ่อน ประดับไว้บนผนังพระอุโบสถ ศาลาราย เสา และกำแพงวิหารคต รอบ พระเจดีย์สีองค์ และตามศาลา ต่างๆของวัดโพธิ์ การจารึกนี้เป็นตำรา บอกสมุฎฐานของโรคและวิธีการรักษา และยังได้ จัดหาสมุนไพรที่ใช้ปรุงยา และหายากมาปลูกใน วัดโพธิ์ เป็นจำนวนมาก - ทรงให้ปั้นรูปฤาษีดัดตน ในท่าต่างๆ เพื่อช่วยให้ผู้ประสงค์จะฝึกตนเป็นแพทย์ หรือ หาทางบำบัด ตน ได้ศึกษา เป็น สาธารณะทาน - โปรดเกล้าๆ ให้มีการจัดตั้ง โรงเรียนแพทย์แผนโบรารแห่งแรก คือ " โรงเรียนแพทย์ แผนโบราณวัดโพธิ์ " - รัชสมัยนี้ มีการนำเอาการแพทย์แผนตะวันตกเข้ามาเผยแพร่ โดย คณะ มิชชั่นนารี่ ชาว อเมริกัน ชื่อ หมอ บรัดเลย์ มีการปลูกฝีป้องกันไข้ทรพิษ การใช้ยาเม็ดควินิน รักษาโรค ไข้จับสั่น เป็นต้น
ในสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีมิชชันนารี โปรแตสแตนท์ คณะแรกเข้ามาในกรุงเทพ โดย ทุน สมาคมมิชชันนารี ลอนดอน ได้ทำการเผยแพร่ศาสนาและ แจกยารักษาโรคด้วย
การแพทย์แผนตะวันตก ได้ถูกนำมาเผยแพร่อีกครั้ง ใน พ.ศ. 2371 โดยรุ่นแรกคงทำ แต่เพียงแจกยา และ แจกหนัง สือทางศาสนา ที่แปลไว้แล้วเป็นภาษาจีน
พ.ศ. 2374 มิชชันนารีอเมริกันมากรุงเทพๆ ได้นำยาเข้าด้วยเป็นจำนวนมาก แจกจ่ายยา ให้คนไข้ที่มารับการรักษา ที่บ้านพัก พร้อมกับเผยแพร่ศาสนาไปด้วย
ประมาณปี พ.ศ. 2375 รัฐบาลไทยมีประกาศ ห้ามราษฎรรับหนังสือแจก จาก มิชชันนารี ด้วยเกรงว่า คนไทยจะเข้าไป รีตกันหมด ( เปลี่ยนไปนับถือคริสตศาสนา)
รัชกาลที่ 3 ทรงให้ปฎิสังขรณ์วัด พระเชตุพน วิมลมังคลาราม อีกครั้ง เมื่อวันพุะ เดือน 10 แรม 10 ค่ำ ปีมะโรง พ.ศ. 2375 เพื่อเป็นการสนองพระเดชพระคุณ เชิดชูพระเกียรติสมเด็จพระไอยกาธิราช( รัชกาลที่ 1 ) ให้ยืนยงคงอยู่ชั่วกาลนาน นอก จากนี้ ยังมีพระราชประสงค์ ที่รวมบุคคลที่มีความรู้ ความสามารถ ในด้านต่างๆ รารวมกัน เพื่อถ่ายทอดวิชา ความูไว้ให้อนุชน รุ่นหลัง และที่สำคัญ คือ พระราชประสงค ์ จะฟื้นฟู ทางด้านจิรยธรรม ของ ประชาชน และเป็นแหล่งรวบรวม ความรู้ต่างๆ ของ ไทย การบูรณปฎิสังขรณ์ ครั้งนี้ห่างจากครั้งแรกประมาณ 40 ปี ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าๆ ให้รวบรวม เลือกสรรตำรับตำรา ต่างๆ ซึ่งสมควร จะเล่าเรียน เป็นชั้นวิสามัญ ศึกษามาตรวจตราแก้ไข ของเดิมบ้าง หรือประชุมผู้รู้หลักในวิชานั้นๆ ให้แต่งขึ้น ใหม่บ้าง แล้วโปรดให้จารึกแผ่นศิลา ประดับไว้ในบริเวณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม มีรูปเขียนและรูปปั้นประกอบกับตำรา นั้นๆ เพื่อคนทั้งหลาย ไม่เลือกว่า ตระกูลชั้นใดๆ ใครมีใจรักวิชาอย่างใด ก็สามารถ เล่าเรียน ได้จากศิลาจารึกที่วัดพระเชตุพน
การศึกษาวิชาแพทย์แผนไทยนั้น ถ้าไม่ใช่ผู้ที่อยู่ในตระกูลแพทย์ หาก ต้องการศึกษา หาความรู้ ทางด้านนี้ ก็จะต้องเป็น ผู้ที่มีความมะนะ อดทนเป็นอย่างมาก เนื่องจากคนไทยไม่นิยม ถ่ายทอดความรู้ ให้ผู้อื่น ที่ไม่ใช่ลูกหลานในตระกูลของตน ดัง นั้นการฝากตัวเป็นศิษย์ จึงไม่ใช่เรื่องง่าย ต้องผ่านขั้นตอนต่างๆมากมาย กว่าที่ครูแพทย์ จะยอมรับ เป็น ศิษย์ และถ่ายทอดวิขา ความรู้ให้ การศึกษา วิชาแพทย์มิใช่ของง่าย ต้องอาศัยความมะนะ บากบั่น อดทน และพากเพียร เป็นเวลาแรมปี เพื่อจะได้ จดจำคำสั่งสอน ของอาจารย์ ชนิดต่อปาก ต่อคำ มาท่องจำให้ขึ้นใจ ผู้ที่ทำตัวไกล้ชิด กับบิดาผู้เป็นอาจารย์ หรือลูกศิษย์ ที่มา สมัคร เรียน จะต้องสนในปรนนิบัติ และคอยติดตามถามไถ่ เวลาที่ท่านออกไปรักษาคนไข้นอกสถานที่ ก็ต้องคอยติดหน้า ตามหลัง อยู่เสมอ มิได้ขาด เพื่อที่จะได้เรียนรู้ หาความชำนาญ ในการสังเกตุอาการคนไข้ ท่านผู้เป็นอาจารย์ ก็จะอธิบาย ให้ รู้ถึงตั้งแต่แรกเกิดโรค รู้จักชื่อโรค ที่เกิดขึ้น รู้จักยาสำหรับบำบัดโรค รู้ว่ายาใด ควรจะแก้โรคอย่างใด อันนี้ เป็นกิจ ที่จะต้อง เรียนรู้ ให้แม่นยำ
ดังนั้นจะเห็นได้ว่า นโยบาย การตั้งตำรับยา และฤาษีดัดตน ขึ้นไว้เป็นทาน ของ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว นั้นเป็นคุณูปการ อย่างใหญ่หลวง ที่ทำให้การถ่ายทอดความรู้ทางด้านการแพทย์แผน ไทย มิได้หยุดยั้ง เพียงในรัชสมัย ของทั้งสองพระองค์เท่านั้น หากยังสืบสาน มาจนกระทั่งทุกวันนี้ก็ด้วย วิธีการที่ พระองค์ ท่าน โปรด ให้บันทึกความรู้ ต่างๆ เหล่านี้ไว้บนแผ่นศิลา เพราะไม่เพียงแต่จะทำให้องค์ ความรู้ต่างๆ ที่ถูกบันทึกลงไปได้เผยแพร่ แก่ประชาชนทั่วถึงแล้ว แผ่นศิลาจารึกเหล่านั้น ยังเปรียบเสมือนเป็นบันทึกทางการแพทย์ ซึ่งได้รวบรวม องค์ความรู้ต่างๆ ไว้ เพื่อถ่ายทอดให้คนรุ่นหลังสามารถมาใช้เป็น ที่ ศึกษาหาความรู้ได้ ซึ่งเท่ากับเป็นการอนุรักษ์ วิชาความรู้ ทาง ด้านการแพทย์ แผนไทยไว้ และในขณะเดียวกัน ก็เป็นแหล่งการเผยแพร่ความรู้เหล่านั้นออกไปด้วย เนื่องจากศิลาจารึกเหล่านี้ เป็นวัสดุ ที่เสื่อม สลายได้ยาก ดังนั้น องค์ความรู้ส่วนใหญ่ ที่ได้ถูกบันทึกไว้เป็นเวลากว่า 200 ปี มานี้ จึงยังสามารถ ตกทอด มาถึงในสมัย ปัจจุบัน แม้ว่าในช่วงที่ผ่านมา ความสนใจ ที่จะศึกษา วิชาการด้านการแพทย์แผนไทย จะได้ชะงักไปช่วงหนึ่ง ก็ตาม
ตำราศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ( วัดโพธิ์) ที่รัชกาลที่ 3 โปรดเกล้าๆ ให้จารึกไว้เมื่อ พ.ศ. 2375 และ ในพ.ศ.2505 สมเด็จพระวันรัต ( ปุ่น ปุณณสิริ ) ได้ขอให้โรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดพระเชตุพน ๆ จัดพิมพ์ ไว้ เพื่อรักษาต้น ฉบับเดิมมิให้สูญหาย เนื้อหาของตำรายา จะกล่าวถึงอาการของโรคก่อน มีการแก้ด้วยวิธีไสยศาสตร์ และมียาแก้ ซึ่งมักมีหลาย ขนานสำหรับใช้เป็นลำดับรองลงมา เมื่อยาขนานแรกๆ ไม่ได้ผล ยา แต่ละขนาน ประกอบด้วยยา สมุนไพร มีทั้งพืชวัตถุ สัตว์ วัตถุ หลายชนิด ตั้งแต่ 10 กว่าชนิดขึ้นไปจนถึง 50 ชนิด แต่ไม่กล่าวถึงสรรพคุณยาสมุนไพร แต่ละชนิดเดี่ยวๆ
ความรู้ในวัดโพธิ์ แบ่งได้ 3 หมวดใหญ่ดังนี้ คือ 1. วิชาหนังสือ อธิบายลักษณะกาพย์ กลอน โคลง ฉันท์ กลอนกลบท และ โคลงกลบทต่างๆ พร้อมทั้งตัวอย่าง เนื้อเรื่องประกอบด้วยสุภาษิตทั้งนั้น 2. วิชาแพทย์ มีตำรายาแก้โรคต่างๆ ตำราหมอนวด มีภาพ และรูปประกอบ พันธ์ไม้สำหรับ ใช้ทำยาต่างๆ ก็ได้ทรง โปรดให้นำมาปลูกไว้เป็นตัวอย่าง 3. วิชาช่าง ได้แก่ ช่างเขียน และลาย ข่างปั้น ช่างแกะสลัก ช่างประดับ ซึ่ง เป็นฝีมือสำหรับ ที่จะนำไปใช้เป็นแบบ อย่างได้
แม่กองในการปฎิสังขรณ์วัดพระเชตุพนๆ คือ พระยาศรีพิพัฒน์ กับพระยา เพ็ชรพิไชย โดยมี กรมหมื่นนุชิตชิโนรส เป็น ผู้ควบคุมในด้านจารึก รายละเอียดเกี่ยวกับผู้แต่งจารึก วัดพระเชตุพนๆ ด้านการแพทย์ เฉพาะที่ ระบุ ไว้ในจารึก จดหมายเหตุ เรื่องการปฎิสังขรณ์ วัด พระเชตุพนๆ มีผู้แต่งทั้งหมด 37 ท่าน ซึ่งของกล่าวถึงเพียง 3 ท่านคือ
1. พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว : โคลงฤาษีดัดตน 1 ดัดตนแก้ขี้เกียจ 2.ดัดตนเอวขดขัดขา 3. ดัดตนแก้ลมในอกในเอว 4. ดัดตนแก้ขัดเอว 5. ดัดตนแก้ลมปวดศีรษะ 2. กรมหมื่นนุชิตชิโนรส : โคลงฤาษีดัดตน 1. ดัดตนแก้ซ้นเท้า 2. ดัดตนแก้ปวดท้อง แก้ข้อเท้า 3. ดัดตนแก้เสมหะในลำคอ ดัดตนแก้ลมในแขน 4. ดัดตนแก้ลมในอก 5. ดัดตนแก้ไหล่ แก้ท้อง 6. ดัดตนแก้วิงเวียนศีรษะ 3. กรมหมื่นไกรสรวิชิต : โคลงภาพฤาษีดัดตน 1. ดัดตนดำรงกายอายุยืน 2. ดัดตนแก้ขา
ความรู้ทางด้านการแพทย์แผนไทย ที่จารึกไว้ในวัดพระเชตุพนๆ
สาขาความรู้
สื่อความรู้
แหล่งความรู้



ด้านการแพทย์


สาขาพลานามัย กายภาพบำบัด


- รูปฤาษีดัดตน 82 รูป
รูปหล่อด้วยสังกะสีผสมดีบุก
เฉลียงศาลารายทุกแห่ง
- โคลงฤาษีดัดตน
ศิลาจารึก
ผนังศาลารายรอบวัด
- รูปคนแสดงแผนนวด 60 รูป
ภาพเขียน
ศาลาหน้ามหาเจดีย์หลังเหนือ



สาขาเภสัชศาสตร์


- พันธุ์ไม้และสรรพคุณยาต่างๆ
พันธุ์ไม้สมุนไพร
ปลูกรายทั่วๆไป ตามประตู และกำแพง


วัด
- ตัวยาและส่วนผสมสำหรับรักษาโรคต่างๆ
ศิลาจารึก
ศาลาหน้ามหาเจดีย์ทั้งหลังเหนือและหลังใต้



สาขาการแพทย์


- อาการไข้และตัวยาในการรักษา
ศิลาจารึก
ศาลาหน้ามหาเจดีย์ ทั้งหลังเหนือและหลังใต้
การจารึกตำรายา บนแผ่นศิลานี้ มิใช่มีแต่ที่วัดพระเชตุพนๆ เท่านั้น แต่ยังได้มี การจารึก ตำรายาไว้ในลักษณะเดียว กันนี้ ที่วัดราชโอรส ด้วย แต่มีจำนวนน้อยกว่า เพราะจารึก ตำรายาวัดราชโอรส น้น ทำขึ้นตั้งแต่สมัยที่ พระบาทสมเด็จพระนั่ง เกล้า ๆ ยังดำรงพระยศ เป็นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ ( พ.ศ. 2364 ) ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความสนพระทัยใน ด้านการแพทย์ ของพระองค์ ที่ทรงโปรดเกล้าๆ ให้จารึกตำรายาไทย บนแผ่นหินอ่อน รูปสีเหลี่ยม ผืนผ้า กว้างประมาร 30 ซม. ในแผ่นศิลาที่มีทั้งรูปกลม และรูปไข่ประดับ บนกำแพง พระวิหารพุทธไสยาสน์ และที่ศาลารายเล็ก ปลูก ติกกับกำแพงแก้ว หน้า พระอุโบสถ มีตำรายาต่างๆ ร่วมร้อยขนาน เพื่อเป็นวิทยาทาน แก่พสกนิกร ที่จะได้นำไปใช้ ประโยชน์ ในการ รักษา และเป็น การอนุรักษ์ ตำรายาไทย มิให้สูญสิ้นไป

รัชการที่ 4 ( พ.ศ. 2394- 2411 )
- พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยุ่หัว ได้มีการนำการแพทย์แผนตะวันตกมาใช้มาก ขึ้น แต่พระองค์ก็ยัง สนพระทัยในวิชาการ แพทย์แผนโบราณ เพราะสมัยนี้ พระองค์ ตั้ง ธรรมยุตินิกายขึ้นมา พราะส่วนใหญ่ จะถือธุดงค์ เป็นพระป่า ไม่อยุ่ในบ้านหรือเมือง ดังนั้นจึง จำเป็น ต้อง รู้เรื่องสมุนไพร และหยูกยาการรักษา ครูบาอาจารย์สอนหนังสือ และ เป็นพระปฎิบัติด้วย เพื่อ ช่วยประชาชน เพราะสมัย นั้น พระกับประชาชนจะอยู่ด้วยก้นแยกกันไม่ออก
ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นยุคที่ประเทศชาติได้ เริ่มเปลี่ยนแปลง ปรับปรุง เข้าสู่ยุคใหม่ อย่างกว้างขวาง โดยหันมามุ่งพัฒนาตามอย่าง วัฒนธรรมตะวันตก เป็นยุคแห่งการเปิดประเทศ เปิดประตูการค้า ครั้งใหญ่ ซึ่ง มีผลต่อการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศ คาดว่า การแพทย์ตะวันตก ที่เริ่มเข้ามาในปลายรัชกาลที่ 3 ได้รับการสนับสนุนใน รัช กาลที่ 4 นี้ เช่น ในด้านการสูติกรรม แบบตะวันตก แต่ไม่สามารถชักจูงให้ราษฎรเปลี่ยนความนิยมได้ เพราะการรักษาพยาบาล แผนไทย เป็นจารีตประเพณี และวัฒนธรรม ที่สืบเนื่องกันมา จนกลายเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตคนไทย แพทย์ตะวันตก ที่รัชกาลที่ 4 ทรงโปรดมาก คือ นายแพทย์แซมมวง เรย์โนลด์ เฮ้าส์ เรียกกันว่า "หมอ เหา"
ในรัชสมัยนี ถึงแม้ว่า พระมหากษัตริย์ พระบรมวงศานุวงศ์ และขุนนางชั้นผู้ใหญ่ จะนิยมการแพทย์แผนตะวันตก แต่สำ หรับราษฎร โดยทั่วไป แล้ว ยังนิยมใช้การแพทย์แผนไทย ในการรักษา ความเจ็บไข้ได้ป่วยอยู่
สมัยรัชกาลที่ 5 ( พ.ศ. 2477- 2489 ) - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปี พ.ศ.2431 จัดตั้งศิริราชพยาบาล และมีการเรียนการสอน และให้การ รักษา ทั้งการแพทย์แผนไทย และแผนตะวันตก ร่วมกัน - มีการพิมพ์ตำราแพทย์สำหรับใช้ในโรงเรียนแพทย์ เป็นครั้งแรก ในปี พ.ศ. 2438 ชื่อตำรา แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม 1-4 - ต่อมาพระยาพิษณุประสาทเเวช เห็นว่าตำรานี้ยากแก่ผู้ศึกษา จึงพิมพ์ตำรา ขึ้นใหม่ ได้แก่ ตำราแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ ฉบับหลวง 2 เล่ม และตำราแพทยศาสตร์สังเขป (เวชศึกษา) 3 เล่ม
พระองค์ สนพระทัย ในตำรา และคัมภีร์ แพทย์ จึงได้พระกรุณาโปรดเกล้าๆ ให้ พระบรมวงศ์เธอ กรมหมื่น อักษรสาสน์โสภณ พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย พระยาอมรศาสตร์ประสิทธิศิลป์ หลวงกุมารแพทย์ หลวง กุมารเพชร ขุนกุมารประเสริฐ และ ขุนเทพกุมาร เป็นคณะกรรมการตรวจสอบ ชำระคัมภีร์ แพทย์ทั้งมวล
อนึ่ง คำว่า " คำภีร์แพทย์ พระตำรา และ ตำรา " คือ ตำรายาเดิมที่ได้จารึก เป็นอักขระ ในใบลาน เหมือนพระคัมภีร์ ธรรมะ ( คัมภีร์เทศน์) เมื่อเป็นเล่มลาน ( ผูก ) บรรจุวิชา แพทย์ จึงเรียกว่า คัมภีร์แพทย์ คัมภีร์เดิม โดยมาก เป็นภาษาขอม มคธ เมื่อท่านอาจารย์ ผู้เชี่ยวชาญ ได้แปล คัดลอกใหม่ ลงในสมุดข่อย เรียกว่า ตำรา การที่ใช้ คำนำ พระ ลงไปข้างหน้า นั้น ก็ ด้วยเหตุมีลักษณะ คล้ายพระคัมภีร์ธรรมะ ท่านอดีตแพทย์ เห็นความศักดิ์สิทธิ์ ของตำรา จึงเรียกนามยกย่อง ด้วยความเคารพ บูชา เก็บไว้ในคลังพระตำรา ซึ่งเรียกว่า คลังพระตำรา หลวงข้างพระที่ เมื่อได้ประทานให้ใครก็เป็นพระตำราไปหมด กรรมการ คณะนี้ได้จัดการสอบชำระพระคัมภีร์ แพทย์ทั้งมวลให้ถูกต้อง มีหลักฐานจดบันทึก ไว้ในหอสมุดหลวง แต่คง ใช้กันในหมู่แพทย์ หลวงโดยมาก
นับว่า เป็นสมัยที่มีการอัญเชิญ ประวัติคัมภีร์แพทย์ อันเป็นตำราไทยหลายสมัยที่ ใช้ต่อกันมา และอยู่กระจัดกระจาย ตาม ที่ต่างๆ มารวมกัน มีการตรวจสอบให้ตรงกับของดั้งเดิม และมีหลักฐานจดบันทึกไว้ในหอพระสมุดหหลวงพระคัมภีร์แพทย์ ของ อาจารย์แต่ละท่าน มักกล่าวถึง อาการของโรค วิธีรักษา ตำรายา ที่จะต้องใช้และสรรพคุณยา ไว้พร้อมมูล พระคัมภีร ์ ประถมจินดา กล่าวถึงการปฎิสนธิของทารก การเกิดโลหิตระดูสตรี กำเนิดโรค กุมารและยารักษา พระคัมภีร์ตักกศิลา กล่าว ถึงบรรดาไข้พิษ ทั้งปวง พระคัมภีร์กษัย กล่าวถึงโรคภัย 26 ประการ เป็นต้น นอกจากนี้ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ ซึ่งทรงเป็น หมอหลวงและยังทรงกำกับกรมหมอหลวง ทรงเอาพระทัยใส่ ในเรื่อง เสาะแสวงหาร ตำรายาดี อยู่เสมอ ทั้งยาไทย และยาฝรั่ง ได้คัดเลือก ตำรายา ที่ว่าดี รวมไว้ เรียกว่า " ตำรายาพระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ "
ในรัชสมัยนี้ วิชาแพทย์แผนไทย ได้รับการฟื้นฟู และสนับสนุนอย่างเต็มที่ มีการ สอนและฝึกหัด วิชาแพทย์แผนไทย ในสำนักกรมแพทย์ พระราชวังบวร ( กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ ) ซึ่งอาจกล่าวได้ว่า เป็นโรงเรียน แพทย์ ที่เกิดก่อน โรงเรียน แพทยากร ที่ศิริราช เสียอีก ถึงแม้ว่า ในยุคนี้ จะได้รับอิทธิพล จากการแพทย์ตะวันตกมากขึ้นทุกที แต่คนไทยก็ยังนิยม หมอ ไทยและกลัวหมอฝรั่ง แม้ว่า ในเวลาต่อมา จะมีการสร้าง โรงพยาบาลศิริราช ขึ้นในปี พ.ศ. 2430 สำหรับรักษาประชาชนทั่วไป แต่ก็ต้องออกอุบาย รวมทั้งแจกจ่ายเงินทอง และสิ่งของ เพื่อชักชวน ให้ไปโรงพยาบาล หลังจากโรงพยาบาลศิริราช ได้จัดตั้งขึ้น มาเป็นเวลา 2 ปี เกิดปัญหา เนื่องจาก ขาดแคลน ผู้ที่จะทำหน้าที่แพทย์ ดังนั้นในปี พ.ศ. 2432 พระเจ้า บรมวงศ์เธอ กรมพระยา ดำรงราชานุภาพ จึงทรงตั้งโรงเรียนฝึกหัดแพทย์ขึ้น ( ต่อมาในปี พ.ศ. 2443 ได้ยกขึ้นเป็นโรงเรียนแพทยาลัย ) หลักสูตรการ เรียน มีกำหนด 3 ปี ระยะแรก การเรียนและการบริการ มีทั้งแพทย์ฝรั่ง ซึ่งให้การรักษา พยาบาลตามแบบอย่างตะวันตก และ แพทย์ไทย ที่ใช้ยาไทย รักษาโรค โดยให้การรักษา ควบคู่กันไปตามความสมัครใจ ของผู้ป่วย ที่จะเลือกรับบริการได้ตามใจชอบ เหตุผลที่เอาการแพทย์แผนไทย มารวมด้วย กล่าวว่า เป็นเพราะแพทย์ตะวันตกหายาก จึงเอาแพทย์ไทยมาประจำที่โรงพยาบาล ด้วย เมื่อเปิดโรงเรียนแพทย์ขึ้น จึงมีการ เปิดสอนการแพทย์ทั้ง 2 แผนควบคู่กันไป
กิจการแพทย์และสาธารณสุข ที่มิชชันนารี มีส่วนช่วยเหลือ
ในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กิจการแพทย์ และ สาธารณสุข ทั้งแผนไทย และแผนตะวันตก ได้ รับ ความช่วยเหลือ หลายอย่าง จาก คณะมิชชันนารี ดังนี้
1. การศึกษาแพทยศาสตร์ พ.ศ. 2432 รัฐบาลเปิดโรงเรียนแพทยากร 2. การผดุงครรภ์แผนปัจจุบัน หมดบรัดเลย์ ให้เลิกการอยู่ไฟ และ พ.ศ. 2439 ตั้ง โรงเรียนผดุงครรภ์ขึ้นที่ศิริราช 3. การศึกษาวิชาพยาบาล พ.ศ. 2439 ตั้งโรงเรียนพยาบาลผดุงครรภ์ และอนามัยที่เชียงใหม่ นับเป็นโรงเรียนพยาบาลแห่งแรกในส่วนภูมิภาค 4. การผลิตยาตำราหลวง พ.ศ. 2444 ได้มีการผลิตยาตำราหลวง เป็นครั้งแรก 8 ขนาน คือ ยาแก้ไข้ ( ควินิน) ยาถ่าย ยาแก้ลงท้อง ยาแก้โรคไส้เลื่อน ยาแก้โรคบิด ยาบำรุงโลหิต ยาแก้คุดทะราดและเข้าข้อ และยาแก้จุกเสียด ( โซดามินท์)
มีการพิมพ์ตำราแพทย์ สำหรับใช้ในโรงเรียนเล่มแรก ชื่อ " แพทยศาสตร์สงเคราะห์ " ขึ้นในปี พ.ศ. 2432 พิมพ์เป็น ตอนๆ แบ่งออกเป็นภาคเนื้อหา มีทั้งการแพทย์แผนไทย และตะวันตก ตำราชุดนี้ พิมพ์ออกมาได้เพียง 3 เล่มเท่านั้น ปัพ.ศ. 2444 เจ้าพนักงานกรมการพยาบาล ของกระทรวงธรรมการ ดำริว่า โรงเรียนราชแพทยาลัย ตั้งมาได้ 12 ปีแล้ว แต่ยังไม่มีหลักตำราสาธารณประโยชน์ แก่แพทย์ และ มหาชน ทั้งหลาย ที่จะระวังรักษาร่างกาย เพราะฉะนั้น จึงได้รวบรวม พระ คัมภีร์ แพทย์ไทยทั้งปวง ขึ้น และตำราแพทย์ฝรั่ง บรรดาที่สอนอยู่ในโรงเรียน เป็นต้นว่า พระตำรา หลวง ที่ตรวจสอบแล้วเช่นที่ กล่าวถึงพระคัมภีร์ ประถมจินดา ธาตุอภิญญาณ ธาตุบรรจบ ๆลๆ กับทั้งตำราตรวจโรคและรักษาไข้ต่างๆ ที่แพทย์โรงพยาบาล ได้เรียบเรียง ขึ้นใหม่ โดยได้พบปะและตรวจรักษา พยาบาลมาแล้ว หรือที่กำลังทำการรักษาอยู่รวมข้อความโดยละเอียด ออก พิมพ์ ให้ชื่อว่า " ตำราแพทยศาสตร์ " พิมพ์เป็นเล่มต่างๆ ต่อจากตำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์ ที่เลิกล้มไป
หลังจากมีการจัดตั้ง เวชศาสตร์สโมสร ขึ้น กระทรวงศึกษาธิการ ได้ร่วมกันจัดพิมพ์ตำรา แพทย์ขึ้นอีก ใน พ.ศ. 2447 ให้ชื่อว่า " ตำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์ ตามฉบับ แรก แต่เนื้อหา กล่าวถึงวิธีและตำรับยา ของแพทย์ตะวันตก เกือบทั้งหมด มียาไทยแทรกอยู่บ้าง ก็เพราะ หายาฝรั่งแทนไม่ได้เท่านั้น ผู้จัดการพิมพ์ คือ ร.อ. ดำรงแพทยคุณ ออกเป็นรายเดือน ปีละ 12 เล่ม พิมพ์ออกมาได้เพียง 4 เล่ม ก็ล้มเลิกไป เพราะทุนหมด และยกไปพิมพ์ รวม อยู่ในจดหมายเหตุ ของ หนังสือพิมพ์ วิทยา วิจารณ์ เป็นอันว่า พระคัมภีร์แพทย์และตำรายาไทย ในนาม ของแพทศาสตร์ ต้องล้มลุกคลุกคลาน มาจนตั้งตัวไม่ติด ในที่สุด ก็สลายตัวไป แม้ว่าตำราเรียนที่พิมพ์ขึ้นใหม่ ก็เป็นตำรายาเทศไปหมด รวมทั้งวิชาเภสัชพืชสมุนไพร ของ นักเรียนแพทย์แผน ปัจจุบัน ก็ไม่เห็นมีตำราสมุนไพรไทย ด้วย จะเห็นว่า สมุนไพรในเมือง ไทยไม่มีมาตราฐาน หรือหลักฐาน อันแน่นอน อย่างไร ยังไม่ทราบสาเหตุ
1 มีนาคม 2450 มีการพิมพ์ตำราออกมา 2 เล่ม คือ ตำราเวชศาสตร์วรรณา ซึ่งกล่าวถึง คัมภีร์แพทย์ไทยต่างๆ และ ตำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์ ฉบับหลวง 2 เล่ม ประกอบด้วยคัมภีร์ แพทย์ไทยแท้ 10 คัมภีร์ คือเป็นตำรายาแห่งชาติฉบับแรก
เล่ม 1 กล่าวถึง พระคัมภีร์ ต่างๆ เช่น พระคัมภีร์ฉันทศาสตร์ พระคัมภีร์ประถมจินดา พระคัมภีร์ธาตุวิภังค์ ซึ่งตำรานี้ ระบุถึงสาเหตุ แห่งการเกิดโรค อาการของโรค การรักษา และสมุนไพรที่ใช้ เช่น ถ้าหญิงคลอดบุตร และรกขาดอยู่ในครรภ์ ให้ เอายอดฝ้ายแดง 7 ยอด พริกไทย 7 เม็ด ขิง 7 ชิ้น กระเทียม 7 กลีบ บดด้วยสุรา กินเป็นยาสะเดาะรก ในตอนท้าย เล่ม มี คัมภีร์ สรรพคุณ กล่าวถึงพฤกษชาติ และว่านยา อันมีประโยชน์ แต่ละชนิด ไป และส่วนต่างๆ ของพืช ใช้ประโยชน์อะไรบ้าง เช่น พริกไทยใช้ใบ เมล็ด ดอก และเครือ มี สรรพคุณต่างกันไป นอกจากนี้ ยังกล่าวถึงพิกัดยา ได้แก่ เบญจกูล ตรีผลา ตรีกฎุก ตรีสาร ๆลๆ ว่าประกอบด้วยตัวยาอะไรบ้าง ตลอดจนสรรพคุณ กล่าวถึงสรรพคุณ ของโกฐทั้งหลาย เทียนทั้งหลาย ๆลๆ คล้ายตำราสรรพคุณยา ของ กรมหลวงวงษาธิราช
เล่ม 2 มีพระคัมภีร์ สมุฎฐาน วินิจฉัยและมียาเป็นหมู่ๆ มีชื่อต่างๆ ซึ่งประกอบด้วยตัวยาหลายชนิด และสรรพคุณของยา หมู่นั้นๆ เช่น ยาปารสุกาทิคณะ มีตัวยาซึ่งเอาแต่ผล 8 สิ่ง สิ่งใช้แก้ลม ให้ชื่นใจ ให้เจริญอาหาร แก้กระหายน้ำ แก้โทษปัสสาวะ มีพระคัมภีร์มหาโชติรัต กล่าวถึงยาชื่อต่างๆ และยาแก้อาหารต่างๆ เช่น ยากำลังราชสีห์ มีคัมภีร์ชวตาร กล่าวถึงยา ชื่อต่างๆ เช่น ยาชื่อเขียวประทานพิษ มีตัวยา ถึง 80 สิ่ง ใช้แก้ลม ต่างๆ นอกจากนี้ ยังมีคัมภีร์ อื่นๆ อีกหลายคัมภีร์ บางคัมภีร์ กล่าวว่า เป็นของพระอาจารย์ โกมารภัจจ์ ลักษณะของคัมภีร์ เหล่านี้ ก็เหมือนๆ กับคัมภีร์ที่กล่าวไป แล้ว คือ มีลักษณะโรค และบอกยา ที่ใช้รักษา หลายขนาน
ตำราเวชศาสตร์วรรณา นี้เรียบเรียง โดย ท่านเจ้าคุณประเสริฐศาสตร์ธำรง ( คุณหมอหนู) เพื่อใช้สอนแก่นักเรียน แพทย์ ตำราเล่มนี้ กล่าวถึงพระคัมภีร์ฉันทศาสตร์ ตักกศิลา ธาตุวิภังค์ ธาตุวิวรณ์ สมุฎฐานวินิจฉัย จรณสังคะหะ ชวตาร ทุลาวสา ปฐมจินดา มหาโชติรัต กระษัย อภัยสันตา อติสาร มัญชุสารวิเชียร มรณะญานสูตร มุขโรค ๆ พระตำราเวชศาสตร์ วรรณา นี้ต่อมา คุณ สุ่ม วรกิจพิศาล ผู้เป็นบุตร ได้นำออกพิมพ์ จำหน่าย เมื่อวันที่ 1 มิถุนายน 2450 ส่วนตำราของหมออื่นๆ อีกหลายถ่าย ได้เรียบเรียงไว้ใช้เป็นตำราสอนไม่ได้ พิมพ์ออกจำหน่าย แพร่หลาย จึงเป็นการยากที่จะค้นหา
ต่อมาปี พ.ศ. 2451 พระยาพิษณุประสาทเวช ( หมอคง ) เห็นว่าตำราเหล่านี้ ยากแก่ผู้ศึกษา จึงพิมพ์ขึ้นใหม่ โดยคัดที่ จำเป็นและเขียนให้เข้าใจง่ายขึ้น ชื่อว่า " ตำราแพทยศาสตร์สังเขป หรือเวชศึกษา " มี 3 เล่ม กล่าวถึงตำรับยาที่มีชื่อหลายขนาน เช่นยากำลังราชสีห์ ยาจันทลีลา ยาหอมอินทรจักร ยาธาตุบรรจบ ยาหอมนวโกฐ ๆลๆ ทั้ง 5 ตำรับนี้ เป็นยาไทย ที่โอสถศาลา รัฐบาล ( ก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2) ได้ผลิตจำหน่าย 10 ขนาน ยาที่มีชื่อ ขนานอื่นๆ ในตำราแพทยศาสตร์สังเขปทั้ง 3 เล่มนี้ ซึ่งในปัจจุบัน ยังเป็นที่นิยม ใช้บ่อยๆ ได้แก่ ยาประสานกานพลู ยาเขียวหอม เขียวเบญจขันธ์ ยาอำมฤตวาที ยามหานิลแท่ง ทอง ตำราแพทยศาสตร์สังเขป นี้ ประกาศ ใช้เป็นตำราหลวง จึงนับรวมตำราหลวง ทั้งหมด มี 5 เล่ม ได้แก่ ตำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์ ฉบับหลวง 2 เล่ม และตำราแพทยศาสตร์ สังเขป 3 เล่ม ซึ่งแพทย์ เภสัชกร แผนโบราณ มีสิทธิ์ ใช้ตำรับยา ในตำราเล่มเหล่านี้ ปรุงยาได้โดยไม่ต้อง ไปจดทะเบียน ตำรายาไทยอีก และกระทรวงสาธารณสุข ได้ประกาศ ใช้ เป็นหลักสูตร สำหรับผู้ที่ จะสอบเอาใบประกอบโรคศิลป ซึ่ง โรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดพระเชตุพนๆ ทีก่อตั้งขึ้น เมื่อ พ.ศ. 2500 ได้ใช้เป็นหลักในการสอน ใน ตำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์ ( ฉบับหลวง ) และตำราเวชศึกษา ของพระยาพิษณุประสาทเวช แทบจะไม่ได้กล่าวถึงระบบกลไก ของร่างกายมนุษย์เลย ยกเว้นเรื่อง ของธาตุ ทั้ง 4 เท่านั้น ซึ่งกล่าวๆไว้ในคัมภีร์สมุฎฐานวินิจฉัย โดยอธิบายว่า มนุษย์ เราประกอบด้วยธาตุ ทั้ง 4 ได้แก่
1. ธาตุดิน ( ปถวีธาตุ ) 20 ประการ 2. ธาตุน้ำ ( อาโปธาตุ) 12 ประการ 3. ธาตุลม ( วาโยธาตุ ) 6 ประการ 4. ธาตุไฟ ( เตโชธาตุ ) 4 ประากร
ในคัมภีร์สมุฎฐานวินิจฉัย ได้กล่าวถึง สมุฎฐาน ของโรค และมูลเหตุ ของโรคไว้ว่า หากธาตุทั้ง 4 ของร่างกาย อยุ่ใน สภาพสมดุล ร่างกาย ก็จะอยู่ในสภาพปกติสุข ถ้าหากธาตุ หนึ่งธาตุใดหย่อน กำเริบ หรือพิการ ก็จะทำให้ เสียสภาพสมดุล ไป ไม่ว่า จะเกิดจากปัจจัยภายใน ( ธาตุสมุฎฐาน) หรือปัจจัยภายนอก เช่น ฤดูแปรปรวน ( อุตุสมุฎฐาน) อายุ ( อายุสมุฎฐาน) เวลา ( กาลสมุฎฐาน) สถานที่ ( ประเทศสมุฎฐาน ) ก็ทำให้เกิดโรคนี้ขึ้นได้ ในการตรวจวินิจฉัยโรค อาศัยประวัติ จากการ บอกเล่าของคนไข้ ลักษณะอาการ ที่สังเกตุได้ด้วย ตาเปล่า และการตรวจด้วยมือเปล่าเป็นหลัก ส่วนการรักษานั้น ก็ใช้ตัวยา ประจำธาตุ นั้นเพิ่ม หรือลดส่วน ที่หย่อนกำเริบ หรือพิการ อาจเป็นยาสมุนไพร เดี่ยว หรือยาตำรับ อันมีฤทธิ์ หรือ สรรพคุณ ต่างๆ โดยเฉพาะรสยาแก้ตามธาตุ คือธาตุอย่างนั้นพิการ ให้ใช้ยารสนั้นๆ แก้ตลอดจนการนวด ประคบ หรือแม้แต่การใช้ พิธีกรรม ต่างๆ ประกอบ กันเข้าเพื่อก่อนให้เกิด ศรัทธา และเพื่อให้เกิดผลทางจิตใจ กับผู้ป่วย อันจะเป็น ผลดี ต่อการรักษาโรค
สำหรับระบบการบริหารจัดการ ซึ่งมีกรมพระโอสถ เป็นหน่วยงานรับผิดชอบ เริ่มมาแต่ รัชกาลที่ 1 ได้มีการเปลี่ยน แปลงโดยจัดตั้ง กรมพยาบาล สังกัด กระทรวงธรรมการ ขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2431 มีหน้าที่รักษาพยาบาลผู้ป่วย ปลูกฝี ป้องกันไข้ ทรพิษ จัดตั้งดูแลโรงพยาบาล ซึ่งรวมทั้งโรงพยาบาลศิริราชด้วย และจัดการฝึกหัดนักเรียนแพทย์ ในโรงเรียนแพทยากร
พ.ศ. 2534 ได้มีการเปิดร้านขายยา ในสังกัดกรมพยาบาล ขึ้น เรียกว่า " โอสถศาลา " ซึ่งมีอยู่ 2 แห่ง โอสถศาลา แห่งแรก ได้ซื้อกิจการจากหมอมิชชันนารี จำหน่ายเฉพาะยา ฝรั่ง แห่งที่ 2 จำหน่ายเฉพาะยาไทย นอกจากนี้ ยังทำหน้าที่ คลังยาของราชการด้วย ต่อมาได้ขยายโอสถศาลา ไปยังหัวเมืองต่างๆ ซึ่งเป็นทั้งจำหน่ายยา และที่ทำการของแพทย์ด้วย
พ.ศ. 2445 ได้เริ่มดำเนินการโอสถศาลาใหม่อีกแห่งหนึ่ง เรียกว่า " โอสถศาลาของรัฐบาล " โดยจ้างเภสัชกร ขาวเยอรมัน เป็นผู้ดำเนินการ ผลิต และจำหน่ายแก่หน่วยงานราชการต่างๆ และในปีเดียวกัน ได้จัดตั้ง " โอสถสภา " ทำ หน้าที่ผลิตยา เพื่อจำหน่ายแก่ราษฎร โดยเฉพาะอย่างยิ่งตามชนบท ที่อยู่ห่างไกล ให้มียาราคาถูก ใช้ จนกระทั่ง พ.ศ. 2449 จึงยุบกิจการโอสถสภา ไปรวมกับ โอสถศาลาของรัฐบาล ในระยะแรก ของโอสถสภา ซึ่งเป็นยาฝรั่ง ไม่เป็นที่นิยมของราษฎร จึงมีการผลิตยาไทยด้วย เป็นจำนวน 10 ขนาน ได้แก่
1. ยาหอมอนทรจักร 2. ยาหอมนวโกฐ 3. ยาหอมจิตรารมย์ 4. ยานารายณ์ถอนจักร 5. ยากำลังราชสีห์ 6. ยาอุทัย 7. ยาสุขไสยาสน 8. ยาปัถวีธาตุพิการ 9. ยาจันทลีลา 10. ยาธาตุบรรจบ
ในด้านการรักษาพยาบาล และป้องกันโรคระบาด ในรัชกาลที่ 5 นี้ได้มีการ ปรับปรุง และประกาศ เป็นนโยบายหลัก ตั้งแต่ พ.ศ. 2449 เป็นต้นมา เมื่อครั้งที่เริ่มมีการก่อตั้งโรงพยาบาล นั้น ได้อนุญาต ให้คนไข้เลือกวิธี รักษาพยาบาล ได้ตาม ชอบใจ ว่าจะใช้แผนไทย หรือตะวันตก ดังนั้นยา ที่ใช้ในโรงพยาบาล จึงมีทั้งยาไทย และยาฝรั่ง ยาไทยที่ใช้ มียาผง ซึ่งจะซื้อ เป็นเครื่องยา มาประกอบเอง ที่โรงพยาบาลศิริราช แล้วแจกจ่าย ไปตามโรงพยาบาลอื่นๆ ของกรมพยาบาล ถ้าเป็นยา ต้ม ก็ ให้แก่โรงพยาบาลแต่ละแห่ง ทำขึ้นใช้เอง ยาต้ม ที่ใช้ เป็นหลักมี 9 หม้อ คือ
1. หม้อที่ 1 แก้ไข้ต่างๆ 2. หม้อที่ 2 ยาหม้อหอม สำหรับแก้ลม ต่างๆ เจริญอาหาร บำรุงโลหิต 3. หม้อที่ 3 แก้กระษัย แก้กล่อนลงฝัก 4. หม้อที่ 4 แก้บิด อุจจาระ กระปริดกระปรอย มีกลิ่นเน่า 5. หม้อที่ 5 แก้ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ ปวดท้อง เป็นยาธาตุ และเจริญอาหาร 6. หม้อที่ 6 ยาวัณโรคแก้ตัวร้อน ไอ เหนื่อยหอบ แก้อ่อนเพลีย 7. หม้อที่ 7. แก้เข้าข้อ แก้เข้าข้อหนองใน แก้บวมโป แผลเป็นฝ้า และน้ำเหลือง 8. หม้อที่ 8. แก้ริดสีดวง 9. หม้อที่ 9. แก้ไข้ตาเหลือง แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้ไข้เหนื่อยหอบ เจริญอาหาร และบำรุงธาตุ
ยาทั้ง 9 หม้อ นี้ไม่อาจสืบหาตัวยา ว่าประกอบด้วยอะไรบ้าง

โรงพยาบาลต่างๆ นอกเหนือจากโรงพยาบาลศิริราช และโรงพยาบาลบางรัก จะ ใช้วิธีการรักษาแบบแผนไทย แต่ อย่างเดียว
พ.ศ. 2451 ได้มีการปรับปรุง ระบบการป้องกัน และรักษาโรค ให้กรมลำภังค์ ( กรมการปกครองในปัจจุบัน) กระทรวง มหาดไทย เป็นผู้รับผิดชอบ โอสถศาลารัฐบาล และ การทำฝีหนอง กรมพยาบาล ถูกโอนไปสังกัด กระทรวงธรรมการ ทำหน้า ที่ ด้านการศึกษา ต่อ มาได้มีการตั้ง กรมพยาบาล ในกระทรวงมหาดไทยด้วย
ในสมัยรัชกาลที่ 5 มีตำนานเกี่ยวกับการนำพืชสมุนไพร บางชนิดจากต่างประเทศ เข้ามาเมืองไทยเป็นครั้งแรก เช่น ต้นยูคาลิปตัส กล่าวคือ เมื่อครั้งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงพระกรุณา โปรดเกล้าๆ ให้สร้างทางรถไฟ สายนครราชสีมา ต้อง ตัดผ่านดงพญาไฟ คนงานเกิดไข้ป่าล้มตายมาก แพทย์ฝรั่งกราบทูล แนะนำ วิธีป้องกัน ให้แก่ พระวรวงศ์เธอพระองค์เจ้า สายสนิทวงศ์ ว่า ให้ปลูกต้นยูคาลิปตัส 2 ข้างทางรถไฟ ลึกเข้าไปในป่า ตลอดแนว ทางรถไฟ ในบริเวณดงพญาไฟ กลิ่นใบ ยูคาลิปตัส จะได้ระเหย เข้าไปในดงที่อับชื้น อาจระงับ เชื้อโรคมาเลเรียได้ เป็นต้น
ส่วนในเรื่องพระราชบัญญัติ เกี่ยวกับการรักษาพยาบาล นั้น ยังไม่มีการประกาศ ใช้โดยตรง เป็นเพียงการผ่อนปรน ไป ตามความพอใจของประชาชนเท่านั้น เพราะประชาชน ยังกลัว และไม่ยอมรับการแพทย์แผนตะวันตก แต่ก็นับได้ว่า ในรัชกาล นี้เป็นจุดเริ่มต้น ในการเปลี่ยนแปลง ด้านการแพทย์แผนไทย ที่ใช้กันมาช้านาน มาเป็นการแพทย์แผนตะวันตก

สมัยรัชกาลที่ 6 ( พ.ศ. 2453-248)
- พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ปี พ.ศ. 2456 มีการสั่งยกเลิกวิชาการแพทย์ แผนไทย - ปี พ.ศ. 2466 มีประกาศให้ใช้พระราชบัญญัติการแพทย์ เพื่อเป็นการควบคุมการประกอบโรคศิลปะ
ในสมัยรัชกาลที่ 6 ปรากฏว่า ทั้งนักเรียนแพทย์และประชาชน เลื่อมใสในการแพทย์ตะวันตก มากขึ้นเป็นลำดับ การ สอนการแพทย์ไทย จึงถูกลดทอน บทบาท และหมดโอกาสถ่ายทอด ความรู้ในโรงเรียนแพทย์ไปในที่สุด ประมาณปี 2466 ได้มีการยกเลิกทั้งการบริการ การแพทย์แผนไทย ในโรงพยาบาล และการสอนวิชาแพทย์แผนไทย ในโรงเรียนแพทย์ โดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระชัยนาทนเรนทร ผู้บัญชาการโรงเรียน ให้เหตุผล ว่า การสอนวิชาแพทย์ทั้ง 2 ระบบ จะทำให้นักเรียนสับสน และแพทย์แผนไทย ส่วนใหญ่ไม่ค่อยเปิดเผยตำรา ศิษย์ ต้องหาประสบการณ์ และใช้เวลา ในการเรียน รู้ที่ยาวนาน จึงจะเกิดความรู้ ความชำนาญ
ศาสตราจารย์ นายแพทย์ สุด แสงวิเชียร ได้วิเคราะห์ ถึงสาเหตุ ของจุดจบการแพทย์แผนไทยไว้ว่า เป็นเพราะแพทย์ ไทยต่างเกี่ยงกัน ไม่ยอมมาทำงานในโรงพยาบาล เนื่องจาก การใช้ยา ไม่เหมือนกัน และการปฎิบัติไม่ลงรอยเดียวกัน ไม่มี หลักสูตร และวิธีการ ปฎิบัติ รักษาแน่นอน จริงจัง การเรียนต้องท่องจำ อย่างตายตัว ขาดความประทับใจ และน่าเบื่อ ตำราก็ มีจำกัด อยู่เฉพาะตำราหลวง การสอนปฎิบัติ มีบันทึก แต่เพียงอย่างเดียว คือ วิธีให้ยา โดยไม่ปรากฏมีวิธีปฎิบัติ ซึ่งผิดกับการ แพทย์แผนตะวันตก ที่ถือการตรวจ และการวินิจฉัย เป็นสำคัญก่อน
พ.ศ. 2455 กระทรวงมหาดไทย แยกงานสาธารณสุข ออกจาก กรม ลำภังค์ มา อยู่กับกรมพยาบาลใหม่ ซึ่งตั้งขึ้นมาใหม่
พ.ศ. 2459 ได้มีการปรับปรุง และขยายงานกรมพยาบาล กระทรวงมหาดไทย เป็นกรมประชาภิบาล งานของโอสถศาลา รัฐบาลขึ้นอยู่กับกองเวชวัตถุ ในกรมนี้ พ.ศ. 2461 ได้รวบรวมงานสาธารณสุขทั้งหมด ไว้ด้วยกัน แล้วเปลี่ยนชื่อ กรมประชาบาล เป็น กรมสาธารณสุข กระทรวงมหาดไทย โอสถศาลารัฐบาล ได้รับการยกฐานะ เป็น กองโอสถศาลารัฐบาล
นอกจากนี้ยังได้ ยกเลิก การสอนวิชายาไทย ในหลักสูตร แพทย์ปรุงยา ในปี พ.ศ. 2461 หลังจากที่มีการสอนได้เพียง 5 ปี นับแต่เริ่มการสอนหลักสูตรแพทย์ปรุงยา นับแต่ นั้นมาการแพทย์แผนไทย ก็ถูกทอดทิ้ง จากนักวิชาการสมัยใหม่ ซึ่งให้ความ สนใจต่อการแพทย์แผนตะวันตก อันสอดคล้องกับ หลักการวิทยาศาสตร์ ประกอบกับถูกปิดกั้น ด้วยพระ ราชบัญญัติ การประกอบ โรคศิลปะ ทีออกในปี พ.ศ. 2466
พระราชบัญญัตินี้ มีวัตถุประสงค์ เพื่อไม่ให้เกิดอันตราย แก่ประชาชน จากการประกอบการ ของผู้ที่ไม่มีความรู้และ ไม่ได้ฝึกหัด ซึ่งได้ให้คำจำกัดความเกี่ยวกับการแพทย์แผนไทยไว้ว่า แพทย์แผนโบราณ หมายถึง ผู้ประกอบโรคศิลปะ โดย อาศัยความสังเกต ความชำนาญ อันได้บอกเล่าสืบต่อกันมา เป็นที่ตั้ง หรืออาศัยตำรา อันมีมา แต่โบราณ โดยมิได้ดำเนินการ ไปในทางวิทยาศาสตร์ คำจำกัดความดังกล่าว เท่ากับปล่อยให้แพทย์แผนไทย หยุด นิ่งอยู่กับที่ และไม่อาจ จะอาศัยความรู้ และเทคโนโลยี่ใหม่ เข้ามาพัฒนา ให้มีความเจริญก้าว หน้าต่อไปได้

สมัยรัชกาลที่ 7 ( พ.ศ. 2468-2477)
- พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ตรากฎหมายเสนาบดี แบ่งการประกอบโรค ศิลปะ ออกเป็น แผนปัจจุบัน และแผนโบราณ
สมัยรัชกาลที่ 7 หลังจากได้มีการยกเลิก การสอนวิชาแพทย์แผนไทย ในโรงเรียน แพทยาลัย และมีการออกพระราช บัญญัติ ควบคุมการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ. 2466 เป็นเหตุให้การแพทย์แผนไทยตกต่ำ และเสื่อมโทรมลง ทั้งยังมีผลต่อการ พัฒนาการใช้สมุนไพร ในรูปแบบยาไทย ทำให้ไม่ได้รับความนิยม แพร่หลาย เหมือนแต่ก่อน รวมทั้งมีการออกพระราชบัญญัติ การแพทย์ ซึ่งกำหนด ลำดับชั้นต่างๆ ของผู้ประกอบโรคศิลปะ ประกอบกับ อีก 6 ปีต่อมา คือ ใน พ.ศ. 242 จึงได้ออกกฎเสนา บดีแบ่งการประกอบโรคศิลปะ เป็นแผน ปัจจุบัน และแผนโบราณ ซึ่งกำหนดว่า
ก. ประเภทแผนปัจจุบัน คือ ผู้ประกอบโรคศิลปะ โดยความรู้ จากตำรา อันเป็นหลักวิชา โดยสากลนิยม ซึ่งดำเนินและ จำเริญขึ้น โดยอาศัยการศึกษา ตรวจค้น และทดลอง ของผู้รู้ ในทางวิทยาศาสตร์ ทั่วโลก
ข. ประเภทโบราณ คือผู้ประกอบโรคศิลปะ โดยอาศัยความสังเกต ความชำนาญ อันได้บอกเล่า สืบต่อกันมา เป็นที ตั้งหรืออาศัยตำรา อันมีมาแต่โบราณ มิได้ดำเนินไปในทางวิทยาศาสตร์
การแบ่งเช่นนี้ เป็นการปิดกั้น การพัฒนา ของแพทย์แผนไทยมาโดยตลอด แต่ อย่างไรก็ตาม ยังคง มีการผลิตยาแผน ไทย โดยกองโอสถศาลารัฐบาล 10 ขนานอย่างต่อเนื่อง จนถึง พ.ศ. 2484 จึงเลิกผลิต นับเป็นการยุติบทบาท การแพทย์แผน ไทย ซึ่งให้บริการโดยรัฐ อย่างสิ้นเชิง
การพัฒนาสมุนไพร ทีเหลือ อยู่ และสืบเนื่องจนถึงปัจจุบัน จึงเป็นการพัฒนา ในเชิง เป็นยา ที่ใช้ กับการแพทย์ แผน ตะวันตก ซึ่งมีการศึกษา และการใช้ นับแต่เริ่มตั้งโรงเรียนแพทยากร และโรงพยาบาลศิริราช จวบจนแยก เป็น โรงเรียน แพทย์ปรุงยา และคณะเภสัชศาสตร์ การพัฒนาสมุนไพร เพื่อใช้เป็นยา สำหรับการแพทย์ตะวันตกนี้ มีการดำเนินงานอย่าง จริงจัง ในปี พ.ศ. 2483 อีกครั้งโดยตั้ง เป็นโรงงานเภสัชกรรมขึ้น ซึ่งก็ได้ เข้าสู่สมัย รัชกาลที่ 8 แล้ว

สมัยรัชกาลที่ 8 ( พ.ศ. 2477- 2489)
มีการตั้งกระทรวงสาธารณสุข ขึ้นในปี พ.ศ.2485 ซึ่งเป็นนโยบายเกี่ยวกับสมุนไพรว่า จะจัดให้มีการตรวจค้นหา ความรู้ ในเรื่องสรรพคุณยาสมุนไพร และยาอื่นๆ ในประเทศ เพื่อนำมาดัดแปลง เป็นยา แผนตะวันตก และขยายการทำยาให้ มากชนิด และมีปริมาณมากขึ้น
ในระหว่างปี พ.ศ. 2485-2486 สงครามโลกครั้งที่ 2 ลุกลามเข้ามาในเขตเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ ทำให้เกิดภาวะ ขาดแคลนยา ขณะนั้น ศาสตราจารย์ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์ ได้ทำการวิจัยสมุนไพร ที่ใช้รักษา บิด และไข้มาลาเรีย ที่ โรงพยาบาลสัตหีบ หลังจากสงครามโลกสงบลง ยังคงมีปัญหา ขาดแคลนยาตะวันตก รัฐบาลจึงมีนโยบายให้โรงงานเภสัชกรรม นำสมุนไพรมาผลิตเป็นยารักษาโรค ซึ่งถือเป็นความพยายาม ที่จะทำการผลิตยาแผนตะวันตกจากสมุนไพร โดยมี ศาสตราจารย์ ชาวเยอรมัน ชื่อ ดร.ชาร์เลอร์ ผู้เชี่ยวชาญ สมุนไพรของบริษัท เบอเยอร์ ประเทศเยอรมันนี เข้ามาทำการวิจัยสมุนไพรไทย เพื่อ ผลิตเป็นยารักษาโรค และสร้างสวนสมุนไพร ที่ตำบล บ้านอ่าง อำเภอมะขาม จังหวัดจันทบุรี รวมทั้งได้รวบรวม สรรพคุณของยา ไทย ซึ่งได้จัดทำการวิจัยแล้ว เกือบ 400 ชนิดจัดพิมพ์ เป็น 2 ภาษา อย่างสมบูรณ์
พ.ศ. 2481 มีโครงการทดลองปลูกต้น ซินโคนา เพื่อสกัด ควินิน ที่จังหวัดเชียงใหม่ นับเป็นความพยายาม ที่จำทำการ ผลิตยาแผนตะวันตก จากสมุนไพร แต่ก็ต้องล้มเลิกไป ในภายหลัง เพราะถูกประเมิณว่า ไม่คุ้มค่าการลงทุน
เมื่อภาวะขาดแคลน ยาแผนปัจจุบัน ลดลง ความสนใจในการศึกษา วิจัยสมุนไพร ก็ลดลงไปด้วย มีการศึกษา วิจัยกัน บ้างในหน่วยงาน และมีชาวต่างชาติ โดยเฉพาะ ยุโรป และอเมริกา ได้สนใจเข้ามาศึกษา เก็บตัวอย่างสมุนไพร และกว้านซื้อ คัมภีร์ใบลาน ตำรับตำราต่างๆ นำกลับไปทำวิจัยเป็นจำนวนมาก

สมัยรัชกาลที่ 9 ( พ.ศ. 2489- ปัจจุบัน )
- พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ภูมิพลอดุลยเดช ได้มีการจัดตั้ง สมาคมของโรงเรียน แพทย์แผนโบราณ ที่วัดโพธิ์ - ปี พ.ศ. 2525 ได้ก่อตั้ง โรงเรียน อายุรเวชวิทยาลัย ๆ โดยศาสตราจารย์ พิเศษ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์
สมัยรัชกาลที่ 9 หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ได้มีการขยายงาน การรักษาพยาบาล ในส่วนภูมิภาค อย่างเต็มที่ เมื่อแรก ตั้งกระทรวงสาธารณสุข มีโรงพยาบาล เพียง 14 จังหวัด ( พ.ศ. 2485) จาก พ.ศ. 2492-2499 ระยะเวลาเพียง 7 ปี ได้มีโรง พยาบาลครบทั้ง 71 จังหวัด โรคติดต่อ โรคติดต่อ ที่สำคัญ ได้รับการควบคุมกและป้องกัน อย่างรัดกุม เพิ่มขึ้น จนโรคคุดทะราด หมดไปในที่สุด ไข้มาลาเรีย ลดความรุนแรงลง และไม่มีผู้ป่วย ด้วยกาฬโรค และไข้ทรพิษ อีก เลย
ในสมัยนี้ มีตำรายาไทย ที่ได้จัดพิมพ์ ขึ้นตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 เป็นต้นมา อยู่มาก แต่ส่วน ใหญ่ ได้คัดลอกมาจากตำรา เก่าๆ ซึ่งรวบรวมคัมภีร์แพทย์ ไว้เกือบสมบูรณ์ เมื่อมีผู้เห็น คุณประโยชน์ จึงนิยมพิมพ์ แจก เป็นที่ระลึก ในบางโอกาส เช่น
ตำรายาพิเศษ ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระปวเรศวริยาลงกรณ์ ทรงรวบรวมและ นิพนธ์ ไว้ ซึ่งเคย มีผู้นำมา พิมพ์ แล้ว เมื่อปี พ.ศ. 2435 ( ร.ศ. 129) กล่าวถึง ยาทั่วๆไป และยาอายุวัฒนะ
หนังสือวิชาแพทย์แผนยาไทย เรียบเรียงโดย พันโท หม่อมเจ้า กำมสิทธิ์ ผู้ช่วยกรมแพทย์ ในปี พ.ศ. 2450 ร.ศ. 126) ซึ่งอธิบายอาการโรค โดยย่อ และรส ของยาที่เหมาะสมกับโรค และกล่าวถึงน้ำกระสายยา
ตำราโรคนิทานคำฉันท์ พระยาวิชายาบดี ( กล่อม) เรียบเรียง และนายพันโท หม่อมเจ้า กำมสิทธิ์ ทรงรวบรวม ขึ้นเป็นฉบับใบลาน ไว้ได้โดยสมบูรณื ทรงตรวจแก้และ นิพนธ์ แต่งเติม เนื้อความ แล้วพิมพ์ ไว้เมื่อปี พ.ศ. 2456 แม้จะ อ่านง่าย แต่เข้าใจยาก ลักษณะ ตำราก็คล้ายกับที่กล่าวมาข้างต้น คือ มีลักษณะโรคและยา ที่ใช้เช่น เดียว กัน
ตำราแพทย์สำหรับบ้าน พ.ศ. 2464 โดยนาย รอด บุตรี ได้คัดเลือกจาก คัมภีร์แพทย์ แต่ไม่บอกว่า จากที่ใด มาพิมพ์ แจกในงานทำศพท่านขุนสุพรรณรัศมี การคัดเลือก ก็มักคัดที่ว่า ดี เช่น ยาขางแท่งทอง ยาหอม ๆลๆ
ตำราายาพฤฒาแถลง ของพระยาเกษตร หิรัญรักษ์ พ.ศ. 2464 เป็นตำราสั้นๆ แต่ว่ามีสิ่งที่น่าสนใจ ประการหนึ่งก็ คือ มีตำรา ยาแก้โรคภาค และสุนัขบ้ากัด ซึ่งได้อธิบายอาการโรคภาค ไว้ว่า เป็นโรคร้ายแรง ตายได้ภายใน 12 ชม. ถึง 7 วัน ยาแก้ โรคภาค ใช้ เปลือกต้นสมอพิเภกตัวเมีย ชนิดที่ถูกสุรา ไม่ดำ เอามา ตากแห้ง ทำผงรับประทาน หรือทา ส่วน ยาแก้สุนัขบ้ากัด ใช้ ทองคำเปลว และ น้ำมะนาว ที่ว่าน่าสนใจ นั้น เพราะ ในทางตะวันตก ท่านที่มีความรู้ควรพิจารณา ว่า การรักษา ตามแบบ แผนไทย นั้น จะเป็นไปได้หรือไม่ เพียงใด ซึ่งถ้าเป็นไปไม่ได้ อย่างแน่นอน ต้องเตือน ชาวบ้าน ให้รู้ไว้ เพื่อไม่ให้เสี่ยงต่อชีวิต
หนังสือตำรายาไทย พิมพ์ พ.ศ. 32473 ได้คัดเลือกตำรับยา ต่างๆ รวม 53 ขนาน มาลงไว้ เช่นยากำลังราชสีห์ ยาธาตุบรรจบ และอื่นๆ
ยาตำรับที่ชื่อเดียวกัน เช่น ยากำลังราชสีห์ ที่ปรากฏในตำรา เล่มต่างๆ เมื่อ เปรียบเทียบ ด้วยยา ในตำรับ พบว่ามี แตกต่างกันบ้าง จะเป็นเพราะมีการปรับปรุงตำรับยาดดย ตัดทอนตัวยาที่ไม่จำเป็นหรือตัวยาที่หายากออก หรือจะเป็นเพราะ การคัดลอก ต่อๆ กัน มา อาจคลาเดลื่อน
หนังสือสุภาษิตวิจิตรยิ่ง และตำรายาประจำบ้าน ที่พระอุตตมมงคล ชยมงคลโล พิมพ์ เป็นที่ระลึก ในการเลื่อน สมณศักดิ์ พ.ศ. 2474 ก็นำ ตำรายา อายุวัฒนะ ของ สมเด็จ พระบรมวงศ์ เธอ พระยาปวเรศ วริยาลงกรณ์ พระมหาสมณเจ้า ซึ่งได้นนำมาฉันเอง แล้วได้ผลดี จึงนำมาพิมพ์ไว้
ตำนานและสรรพคุณ ของพืชบางชนิด ผู้เรียบเรียง คือท่านเจ้าคุณ สีหศักดิ์สนิทวงษ์ พ.ศ. 2481 เป็นตำราที่รวบรวม ยาเกร็ด ที่น่าสนใจ โดยพลิกแพลงใช้เอง แล้วได้ผล อาศัยที่เป็นหลานตา ของพระเจ้าบรมวงศ์ เธอกรมหลวง วงษาธิราชสนิท และ พระวรวงศ์ เธอพระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ จึงได้รับการถ่ายทอด โดยการบอกเล่า ให้ทราบถึงสรรพคุณและตำนานของพืช บางชนิด เช่น เรื่องที่ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ซึ่งเป็นแพทย์ประจำพระองค์ ในรัชกาลที่ 4 เป็นผู้ใช้เปลือก ซินโคนา ก่อนผู้อื่น ในสยาม ในสมัยนั้น มียาฝรั่ง คือ ควินิน ใช้อยู่ แต่คนไทยไม่นิยมยาฝรั่ง แพทย์ชาวต่างประเทศ จึงทูลแนะนำให้สั่งเปลือก ซินโคนา มาบดเป็นผงแล้วก็ใช้เหมือนยาไทย จึงนับว่าเปลือก ซินโคนา เข้ามาสู่ประเทศสยาม เป็น ครั้งแรก เมื่อปลายรัชกาล ที่ 4 และมีตำนาน ว่า ต้นยูคาลิปตัส และน้ำมันระกำ เข้ามาแพร่หลาย ในประเทศสยาม เมื่อ สมัยรัชกาลที่ 5 การใช้ผักโหมจีน รักษาโรคเบาหวาน ของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสานสนิทวงศ์ ตามคำแนะนำ ของจีนผู้หนึ่ง โดยปรุงเป็นอาหารรับประทาน ก็ได้ผลดี ส่วน สรรพคุณ ของพืชบางชนิด เช่น การใช้เนื้อในของว่านหางจระเข้ ต้มน้ำตาลกรวดกิน แทนรังนก ทำให้ชุ่มชื่น และมีกำลังดีกว่ารังนก ใช้ถั่วลิสง เป็นยาแก้ไอ จากหวัดธรรมดา และ แก้พิษกลอย เป็นต้น
ตำรายาไทย เป็นอีกเล่มหนึ่งที่พิมพ์อุทิศ ในงาน ฌาปนกิจศพ หมื่นชำนาญแพทยา ( พลอย แพทยานนท์) ในปี พ.ศ. 2482 ได้คัดเลือก ตำรายา เป็นจำนวนมากมาลงไว้ เช่น ยาเขียวหอม ยาอินทรจักร ( บางเล่มเขียน อินทจักร) บางเล่ม เขียนอินทจักร์) ยาสุขไสยาศน์ ยาแก้ไข้ ยาแก้มูกเลือด ยาดอง และอื่นๆ
ในปี พ.ศ. 2492 ศาสตราจารย์ นายแพทย์สำราญ วังศพ่าห์ ได้รวบรวม คัดลอกตำรายา จากจารึก บนแผ่นหินอ่อน ตาม ผนัง ศาลาราย ของวัดราชโอรส เว้นบางแผ่นที่ ชำรุด หรือ เลอะเลือน จนไม่สามารถจะอ่านได้ รวมคัดลอกไว้จำนวน 55 แผ่น เรียกว่า " ตำรายาจารึกวัดราชโอรส " เนื้อหาในเล่มกล่าวถึง ลักษณะ โรคและ บอกยาแก้ซึ่งมีหลายขนาน ให้เลือกใช้ บางขนาน มีชื่อตำรับ เช่นยา สังข์รัศมี ยาสมุทรเกลื่อน ๆลๆ ยาแต่ละขนาน มีตัวยา ตั้งแต่ 4 อย่าง ถึง กว่า 40 อย่าง บางขนาน บอก ปริมาณไว้ด้วย และ บอกวิธีปรุง วิธีใช้ ไว้ทุกขนาน
หนังสือบทความบางเรื่องเกี่ยวกับสมุนไพร ของท่านศาสตราจารย์ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์ เป็นเรื่องเกี่ยวกับ ยา กลางบ้าน ที่ท่านเคยใช้เอง และใช้ได้ผลดี โดยแบ่งตามอาการของโรค มี 47 ข้อ รวมมียา 118 ขนาน มีบางขนาน ที่ผู้ อื่นบอกให้ ซึ่งชื่อถือได้ เกือบทุกขนาน เป็นยาตัวเดี่ยวๆ ได้แก่ ยาแก้เจ็บคอ ให้ใช้หญ้างวงช้าง หรือไพล หรือเกลือ หรือกำยาน นอกจากความนำ ที่น่าสนใจ แล้ว ยังมี คำเตือน เรื่องอันตราย จากการใช้ยาไทย ไว้ ด้วย โดยนายแพทย์ กรุงไกร เจนพาณิชย์ ได้คัดเลือกหรือเพิ่มเติม รวมเป็น เป็น 49 ขนาน พิมพ์ เมื่อ พ.ศ. 2522
ตำรายากลางบ้าน รวบรวมโดยพระเทพวิมลโมลี ท่านได้เชิญชวนให้ พระสงฆ์ และประชาชนบริจาค ตำรายา กลางบ้าน ที่มีสรรพคุณชงัด ซึ่งทุกขนาน มีนามเจ้าของ ยากำกับไว้ และรับรองสรรพคุณ ด้วยความมั่นใจ เพราะเคยใช้กับ ตนเอง หรือใช้รักษา ได้ผลดี มาแล้ว พร้อมทั้ง บอกข้อแนะนำ ในการใช้ ( ลักษณะการวบรวม เช่นนี้ เหมือนเมื่อครั้งรัชกาล ที่ 3 และรัชกาลที่ 5 ที่โปรดๆ ให้รวบรวม พระคัมภีร์) ตำรายากลางบ้านนี้ พิมพ์ครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ. 2524 มี 244 ขนาน พิมพ์ ครั้งที่ 2 มี 299 ขนาน โดยได้รวบรวมยา หลายๆขนาน ที่บำบัดโรคเดียวกันไว้ด้วยกัน เช่น ยาแก้โรคบิด มี 8 ขนาน ยาแก้ไข้ ทับระดู มี 1 ขนาน ยาแก้ไข้มาลาเรีย มี 1 ขนาน ๆลๆ การที่มีหลายขนาน เพื่อให้เลือกใช้ ได้เหมาะสม กับท้องถิ่น ใน ตอน ท้ายเล่ม มี นามานุกรมสมุนไพร ( ตำรายากลางบ้าน) โดยบอกชื่อ พืช ที่เรียกกันทั้ง 4 ภาคของไทย

สมัยรัชกาลที่ 7 ( พ.ศ. 2468-2477)
- พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ตรากฎหมายเสนาบดี แบ่งการประกอบโรค ศิลปะ ออกเป็น แผนปัจจุบัน และแผนโบราณ
สมัยรัชกาลที่ 7 หลังจากได้มีการยกเลิก การสอนวิชาแพทย์แผนไทย ในโรงเรียน แพทยาลัย และมีการออกพระราช บัญญัติ ควบคุมการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ. 2466 เป็นเหตุให้การแพทย์แผนไทยตกต่ำ และเสื่อมโทรมลง ทั้งยังมีผลต่อการ พัฒนาการใช้สมุนไพร ในรูปแบบยาไทย ทำให้ไม่ได้รับความนิยม แพร่หลาย เหมือนแต่ก่อน รวมทั้งมีการออกพระราชบัญญัติ การแพทย์ ซึ่งกำหนด ลำดับชั้นต่างๆ ของผู้ประกอบโรคศิลปะ ประกอบกับ อีก 6 ปีต่อมา คือ ใน พ.ศ. 242 จึงได้ออกกฎเสนา บดีแบ่งการประกอบโรคศิลปะ เป็นแผน ปัจจุบัน และแผนโบราณ ซึ่งกำหนดว่า
ก. ประเภทแผนปัจจุบัน คือ ผู้ประกอบโรคศิลปะ โดยความรู้ จากตำรา อันเป็นหลักวิชา โดยสากลนิยม ซึ่งดำเนินและ จำเริญขึ้น โดยอาศัยการศึกษา ตรวจค้น และทดลอง ของผู้รู้ ในทางวิทยาศาสตร์ ทั่วโลก
ข. ประเภทโบราณ คือผู้ประกอบโรคศิลปะ โดยอาศัยความสังเกต ความชำนาญ อันได้บอกเล่า สืบต่อกันมา เป็นที ตั้งหรืออาศัยตำรา อันมีมาแต่โบราณ มิได้ดำเนินไปในทางวิทยาศาสตร์
การแบ่งเช่นนี้ เป็นการปิดกั้น การพัฒนา ของแพทย์แผนไทยมาโดยตลอด แต่ อย่างไรก็ตาม ยังคง มีการผลิตยาแผน ไทย โดยกองโอสถศาลารัฐบาล 10 ขนานอย่างต่อเนื่อง จนถึง พ.ศ. 2484 จึงเลิกผลิต นับเป็นการยุติบทบาท การแพทย์แผน ไทย ซึ่งให้บริการโดยรัฐ อย่างสิ้นเชิง
การพัฒนาสมุนไพร ทีเหลือ อยู่ และสืบเนื่องจนถึงปัจจุบัน จึงเป็นการพัฒนา ในเชิง เป็นยา ที่ใช้ กับการแพทย์ แผน ตะวันตก ซึ่งมีการศึกษา และการใช้ นับแต่เริ่มตั้งโรงเรียนแพทยากร และโรงพยาบาลศิริราช จวบจนแยก เป็น โรงเรียน แพทย์ปรุงยา และคณะเภสัชศาสตร์ การพัฒนาสมุนไพร เพื่อใช้เป็นยา สำหรับการแพทย์ตะวันตกนี้ มีการดำเนินงานอย่าง จริงจัง ในปี พ.ศ. 2483 อีกครั้งโดยตั้ง เป็นโรงงานเภสัชกรรมขึ้น ซึ่งก็ได้ เข้าสู่สมัย รัชกาลที่ 8 แล้ว

สมัยรัชกาลที่ 8 ( พ.ศ. 2477- 2489)
มีการตั้งกระทรวงสาธารณสุข ขึ้นในปี พ.ศ.2485 ซึ่งเป็นนโยบายเกี่ยวกับสมุนไพรว่า จะจัดให้มีการตรวจค้นหา ความรู้ ในเรื่องสรรพคุณยาสมุนไพร และยาอื่นๆ ในประเทศ เพื่อนำมาดัดแปลง เป็นยา แผนตะวันตก และขยายการทำยาให้ มากชนิด และมีปริมาณมากขึ้น
ในระหว่างปี พ.ศ. 2485-2486 สงครามโลกครั้งที่ 2 ลุกลามเข้ามาในเขตเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ ทำให้เกิดภาวะ ขาดแคลนยา ขณะนั้น ศาสตราจารย์ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์ ได้ทำการวิจัยสมุนไพร ที่ใช้รักษา บิด และไข้มาลาเรีย ที่ โรงพยาบาลสัตหีบ หลังจากสงครามโลกสงบลง ยังคงมีปัญหา ขาดแคลนยาตะวันตก รัฐบาลจึงมีนโยบายให้โรงงานเภสัชกรรม นำสมุนไพรมาผลิตเป็นยารักษาโรค ซึ่งถือเป็นความพยายาม ที่จะทำการผลิตยาแผนตะวันตกจากสมุนไพร โดยมี ศาสตราจารย์ ชาวเยอรมัน ชื่อ ดร.ชาร์เลอร์ ผู้เชี่ยวชาญ สมุนไพรของบริษัท เบอเยอร์ ประเทศเยอรมันนี เข้ามาทำการวิจัยสมุนไพรไทย เพื่อ ผลิตเป็นยารักษาโรค และสร้างสวนสมุนไพร ที่ตำบล บ้านอ่าง อำเภอมะขาม จังหวัดจันทบุรี รวมทั้งได้รวบรวม สรรพคุณของยา ไทย ซึ่งได้จัดทำการวิจัยแล้ว เกือบ 400 ชนิดจัดพิมพ์ เป็น 2 ภาษา อย่างสมบูรณ์
พ.ศ. 2481 มีโครงการทดลองปลูกต้น ซินโคนา เพื่อสกัด ควินิน ที่จังหวัดเชียงใหม่ นับเป็นความพยายาม ที่จำทำการ ผลิตยาแผนตะวันตก จากสมุนไพร แต่ก็ต้องล้มเลิกไป ในภายหลัง เพราะถูกประเมิณว่า ไม่คุ้มค่าการลงทุน
เมื่อภาวะขาดแคลน ยาแผนปัจจุบัน ลดลง ความสนใจในการศึกษา วิจัยสมุนไพร ก็ลดลงไปด้วย มีการศึกษา วิจัยกัน บ้างในหน่วยงาน และมีชาวต่างชาติ โดยเฉพาะ ยุโรป และอเมริกา ได้สนใจเข้ามาศึกษา เก็บตัวอย่างสมุนไพร และกว้านซื้อ คัมภีร์ใบลาน ตำรับตำราต่างๆ นำกลับไปทำวิจัยเป็นจำนวนมาก

สมัยรัชกาลที่ 9 ( พ.ศ. 2489- ปัจจุบัน )
- พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ภูมิพลอดุลยเดช ได้มีการจัดตั้ง สมาคมของโรงเรียน แพทย์แผนโบราณ ที่วัดโพธิ์ - ปี พ.ศ. 2525 ได้ก่อตั้ง โรงเรียน อายุรเวชวิทยาลัย ๆ โดยศาสตราจารย์ พิเศษ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์
สมัยรัชกาลที่ 9 หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ได้มีการขยายงาน การรักษาพยาบาล ในส่วนภูมิภาค อย่างเต็มที่ เมื่อแรก ตั้งกระทรวงสาธารณสุข มีโรงพยาบาล เพียง 14 จังหวัด ( พ.ศ. 2485) จาก พ.ศ. 2492-2499 ระยะเวลาเพียง 7 ปี ได้มีโรง พยาบาลครบทั้ง 71 จังหวัด โรคติดต่อ โรคติดต่อ ที่สำคัญ ได้รับการควบคุมและป้องกัน อย่างรัดกุม เพิ่มขึ้น จนโรคคุดทะราด หมดไปในที่สุด ไข้มาลาเรีย ลดความรุนแรงลง และไม่มีผู้ป่วย ด้วยกาฬโรค และไข้ทรพิษ อีก เลย
ในสมัยนี้ มีตำรายาไทย ที่ได้จัดพิมพ์ ขึ้นตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 เป็นต้นมา อยู่มาก แต่ส่วน ใหญ่ ได้คัดลอกมาจากตำรา เก่าๆ ซึ่งรวบรวมคัมภีร์แพทย์ ไว้เกือบสมบูรณ์ เมื่อมีผู้เห็น คุณประโยชน์ จึงนิยมพิมพ์ แจก เป็นที่ระลึก ในบางโอกาส เช่น
ตำรายาพิเศษ ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระปวเรศวริยาลงกรณ์ ทรงรวบรวมและ นิพนธ์ ไว้ ซึ่งเคย มีผู้นำมา พิมพ์ แล้ว เมื่อปี พ.ศ. 2435 ( ร.ศ. 129) กล่าวถึง ยาทั่วๆไป และยาอายุวัฒนะ
หนังสือวิชาแพทย์แผนยาไทย เรียบเรียงโดย พันโท หม่อมเจ้า กำมสิทธิ์ ผู้ช่วยกรมแพทย์ ในปี พ.ศ. 2450 ร.ศ. 126) ซึ่งอธิบายอาการโรค โดยย่อ และรส ของยาที่เหมาะสมกับโรค และกล่าวถึงน้ำกระสายยา
ตำราโรคนิทานคำฉันท์ พระยาวิชายาบดี ( กล่อม) เรียบเรียง และนายพันโท หม่อมเจ้า กำมสิทธิ์ ทรงรวบรวม ขึ้นเป็นฉบับใบลาน ไว้ได้โดยสมบูรณ์ ทรงตรวจแก้และ นิพนธ์ แต่งเติม เนื้อความ แล้วพิมพ์ ไว้เมื่อปี พ.ศ. 2456 แม้จะ อ่านง่าย แต่เข้าใจยาก ลักษณะ ตำราก็คล้ายกับที่กล่าวมาข้างต้น คือ มีลักษณะโรคและยา ที่ใช้เช่น เดียว กัน
ตำราแพทย์สำหรับบ้าน พ.ศ. 2464 โดยนาย รอด บุตรี ได้คัดเลือกจาก คัมภีร์แพทย์ แต่ไม่บอกว่า จากที่ใด มาพิมพ์ แจกในงานทำศพท่านขุนสุพรรณรัศมี การคัดเลือก ก็มักคัดที่ว่า ดี เช่น ยาขางแท่งทอง ยาหอม ๆลๆ
ตำรายาพฤฒาแถลง ของพระยาเกษตร หิรัญรักษ์ พ.ศ. 2464 เป็นตำราสั้นๆ แต่ว่ามีสิ่งที่น่าสนใจ ประการหนึ่งก็ คือ มีตำรา ยาแก้โรคภาค และสุนัขบ้ากัด ซึ่งได้อธิบายอาการโรคภาค ไว้ว่า เป็นโรคร้ายแรง ตายได้ภายใน 12 ชม. ถึง 7 วัน ยาแก้ โรคภาค ใช้ เปลือกต้นสมอพิเภกตัวเมีย ชนิดที่ถูกสุรา ไม่ดำ เอามา ตากแห้ง ทำผงรับประทาน หรือทา ส่วน ยาแก้สุนัขบ้ากัด ใช้ ทองคำเปลว และ น้ำมะนาว ที่ว่าน่าสนใจ นั้น เพราะ ในทางตะวันตก ท่านที่มีความรู้ควรพิจารณา ว่า การรักษา ตามแบบ แผนไทย นั้น จะเป็นไปได้หรือไม่ เพียงใด ซึ่งถ้าเป็นไปไม่ได้ อย่างแน่นอน ต้องเตือน ชาวบ้าน ให้รู้ไว้ เพื่อไม่ให้เสี่ยงต่อชีวิต
หนังสือตำรายาไทย พิมพ์ พ.ศ. 32473 ได้คัดเลือกตำรับยา ต่างๆ รวม 53 ขนาน มาลงไว้ เช่นยากำลังราชสีห์ ยาธาตุบรรจบ และอื่นๆ
ยาตำรับที่ชื่อเดียวกัน เช่น ยากำลังราชสีห์ ที่ปรากฏในตำรา เล่มต่างๆ เมื่อ เปรียบเทียบ ด้วยยา ในตำรับ พบว่ามี แตกต่างกันบ้าง จะเป็นเพราะมีการปรับปรุงตำรับยา ตัดทอนตัวยาที่ไม่จำเป็นหรือตัวยาที่หายากออก หรือจะเป็นเพราะ การคัดลอก ต่อๆ กัน มา อาจคลาดเคลื่อน
หนังสือสุภาษิตวิจิตรยิ่ง และตำรายาประจำบ้าน ที่พระอุตตมมงคล ชยมงคลโล พิมพ์ เป็นที่ระลึก ในการเลื่อน สมณศักดิ์ พ.ศ. 2474 ก็นำ ตำรายา อายุวัฒนะ ของ สมเด็จ พระบรมวงศ์ เธอ พระยาปวเรศ วริยาลงกรณ์ พระมหาสมณเจ้า ซึ่งได้นนำมาฉันเอง แล้วได้ผลดี จึงนำมาพิมพ์ไว้
ตำนานและสรรพคุณ ของพืชบางชนิด ผู้เรียบเรียง คือท่านเจ้าคุณ สีหศักดิ์สนิทวงษ์ พ.ศ. 2481 เป็นตำราที่รวบรวม ยาเกร็ด ที่น่าสนใจ โดยพลิกแพลงใช้เอง แล้วได้ผล อาศัยที่เป็นหลานตา ของพระเจ้าบรมวงศ์ เธอกรมหลวง วงษาธิราชสนิท และ พระวรวงศ์ เธอพระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ จึงได้รับการถ่ายทอด โดยการบอกเล่า ให้ทราบถึงสรรพคุณและตำนานของพืช บางชนิด เช่น เรื่องที่ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ซึ่งเป็นแพทย์ประจำพระองค์ ในรัชกาลที่ 4 เป็นผู้ใช้เปลือก ซินโคนา ก่อนผู้อื่น ในสยาม ในสมัยนั้น มียาฝรั่ง คือ ควินิน ใช้อยู่ แต่คนไทยไม่นิยมยาฝรั่ง แพทย์ชาวต่างประเทศ จึงทูลแนะนำให้สั่งเปลือก ซินโคนา มาบดเป็นผงแล้วก็ใช้เหมือนยาไทย จึงนับว่าเปลือก ซินโคนา เข้ามาสู่ประเทศสยาม เป็น ครั้งแรก เมื่อปลายรัชกาล ที่ 4 และมีตำนาน ว่า ต้นยูคาลิปตัส และน้ำมันระกำ เข้ามาแพร่หลาย ในประเทศสยาม เมื่อ สมัยรัชกาลที่ 5 การใช้ผักโหมจีน รักษาโรคเบาหวาน ของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสานสนิทวงศ์ ตามคำแนะนำ ของจีนผู้หนึ่ง โดยปรุงเป็นอาหารรับประทาน ก็ได้ผลดี ส่วน สรรพคุณ ของพืชบางชนิด เช่น การใช้เนื้อในของว่านหางจระเข้ ต้มน้ำตาลกรวดกิน แทนรังนก ทำให้ชุ่มชื่น และมีกำลังดีกว่ารังนก ใช้ถั่วลิสง เป็นยาแก้ไอ จากหวัดธรรมดา และ แก้พิษกลอย เป็นต้น
ตำรายาไทย เป็นอีกเล่มหนึ่งที่พิมพ์อุทิศ ในงาน ฌาปนกิจศพ หมื่นชำนาญแพทยา ( พลอย แพทยานนท์) ในปี พ.ศ. 2482 ได้คัดเลือก ตำรายา เป็นจำนวนมากมาลงไว้ เช่น ยาเขียวหอม ยาอินทรจักร ( บางเล่มเขียน อินทจักร) บางเล่ม เขียนอินทจักร์) ยาสุขไสยาศน์ ยาแก้ไข้ ยาแก้มูกเลือด ยาดอง และอื่นๆ
ในปี พ.ศ. 2492 ศาสตราจารย์ นายแพทย์สำราญ วังศพ่าห์ ได้รวบรวม คัดลอกตำรายา จากจารึก บนแผ่นหินอ่อน ตาม ผนัง ศาลาราย ของวัดราชโอรส เว้นบางแผ่นที่ ชำรุด หรือ เลอะเลือน จนไม่สามารถจะอ่านได้ รวมคัดลอกไว้จำนวน 55 แผ่น เรียกว่า " ตำรายาจารึกวัดราชโอรส " เนื้อหาในเล่มกล่าวถึง ลักษณะ โรคและ บอกยาแก้ซึ่งมีหลายขนาน ให้เลือกใช้ บางขนาน มีชื่อตำรับ เช่นยา สังข์รัศมี ยาสมุทรเกลื่อน ๆลๆ ยาแต่ละขนาน มีตัวยา ตั้งแต่ 4 อย่าง ถึง กว่า 40 อย่าง บางขนาน บอก ปริมาณไว้ด้วย และ บอกวิธีปรุง วิธีใช้ ไว้ทุกขนาน
หนังสือบทความบางเรื่องเกี่ยวกับสมุนไพร ของท่านศาสตราจารย์ นายแพทย์ อวย เกตุสิงห์ เป็นเรื่องเกี่ยวกับ ยา กลางบ้าน ที่ท่านเคยใช้เอง และใช้ได้ผลดี โดยแบ่งตามอาการของโรค มี 47 ข้อ รวมมียา 118 ขนาน มีบางขนาน ที่ผู้ อื่นบอกให้ ซึ่งชื่อถือได้ เกือบทุกขนาน เป็นยาตัวเดี่ยวๆ ได้แก่ ยาแก้เจ็บคอ ให้ใช้หญ้างวงช้าง หรือไพล หรือเกลือ หรือกำยาน นอกจากความนำ ที่น่าสนใจ แล้ว ยังมี คำเตือน เรื่องอันตราย จากการใช้ยาไทย ไว้ ด้วย โดยนายแพทย์ กรุงไกร เจนพาณิชย์ ได้คัดเลือกหรือเพิ่มเติม รวมเป็น เป็น 49 ขนาน พิมพ์ เมื่อ พ.ศ. 2522
ตำรายากลางบ้าน รวบรวมโดยพระเทพวิมลโมลี ท่านได้เชิญชวนให้ พระสงฆ์ และประชาชนบริจาค ตำรายา กลางบ้าน ที่มีสรรพคุณชงัด ซึ่งทุกขนาน มีนามเจ้าของ ยากำกับไว้ และรับรองสรรพคุณ ด้วยความมั่นใจ เพราะเคยใช้กับ ตนเอง หรือใช้รักษา ได้ผลดี มาแล้ว พร้อมทั้ง บอกข้อแนะนำ ในการใช้ ( ลักษณะการวบรวม เช่นนี้ เหมือนเมื่อครั้งรัชกาล ที่ 3 และรัชกาลที่ 5 ที่โปรดๆ ให้รวบรวม พระคัมภีร์) ตำรายากลางบ้านนี้ พิมพ์ครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ. 2524 มี 244 ขนาน พิมพ์ ครั้งที่ 2 มี 299 ขนาน โดยได้รวบรวมยา หลายๆขนาน ที่บำบัดโรคเดียวกันไว้ด้วยกัน เช่น ยาแก้โรคบิด มี 8 ขนาน ยาแก้ไข้ ทับระดู มี 1 ขนาน ยาแก้ไข้มาลาเรีย มี 1 ขนาน ๆลๆ การที่มีหลายขนาน เพื่อให้เลือกใช้ ได้เหมาะสม กับท้องถิ่น ใน ตอน ท้ายเล่ม มี นามานุกรมสมุนไพร ( ตำรายากลางบ้าน) โดยบอกชื่อ พืช ที่เรียกกันทั้ง 4 ภาคของไทย